Aëra per tenuem, stomachoque infixa sub altum Pectus abit; reddit specus atri vulneris undam 700 Spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit. Tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum ;
Tum Bitian ardentem oculis animisque frementem,
Non jaculo; neque enim jaculo vitam ille dedisset;
Sed magnum stridens contorta falarica venit,
Fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga,
Nec duplici squamâ lorica fidelis et auro
Sustinuit collapsa ruunt immania membra.
Dat tellus gemitum, et clypeum super intonat ingens:
Qualis in Euboïco Baiarum littore quondam
Saxea pila cadit; magnis quam molibus antè
Constructam, ponto jaciunt: sic illa ruinam
Prona trahit, penitùsque vadis illisa recumbit:
Miscent se maria, et nigræ attolluntur arenæ:
Tum sonitu Prochyta alta tremit, durumque cubile
Inarime Jovis imperiis impôsta Typhoo.
Hic Mars armipotens animum viresque Latinis Addidit, et stimulos acres sub pectore vertit; Immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem Undique conveniunt; quoniam data copia pugnæ, 720 Bellatorque animo Deus incidit.
Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit,
Et
quo sit fortuna loco, qui casus agat res,
Portam vi multâ converso cardine torquet,
Obnixus latis humeris; multosque suorum,
Monibus exclusos, duro in certamine linquit:
Ast alios secum includit, recipitque ruentes.
Demens! qui Rutulum in medio non agmine regem
Viderit irrumpentem, ultròque incluserit urbi:
Immanem veluti pecora inter inertia tigrim.
Continuò nova lux oculis effulsit, et arma
Horrendum sonuêre: tremunt in vertice cristæ
Sanguineæ, clypeoque micantia fulgura mittunt.
Agnoscunt faciem invisam atque immania membra
Turbati subitò Eneada: tum Pandarus ingens 735
Emicat, et, mortis fraternæ fervidus irâ,
Effatur:-"Non hæc dotalis regia Amatæ;
Nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.
Castra inimica vides: nulla hinc exire potestas."
Olli subridens sedato pectore Turnus :-
Incipe, siqua animo virtus, et consere dextram ; Hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem." Dixerat: ille rudem nodis et cortice crudo Intorquet, summis adnixus viribus, hastam : Excepêre auræ vulnus; Saturnia Juno
Detorsit veniens, portæque infigitur hasta.
At non hoc telum, mea quod vi dextera versat, Effugies: neque enim is teli nec vulneris auctor." Sic ait; et sublatum altè consurgit in ensem, Et mediam ferro gemina inter tempora frontem Dividit, impubesque immani vulnere malas. Fit sonus; ingenti concussa est pondere tellus : Collapsos artus atque arma cruenta cerebro Sternit humi moriens; atque illi partibus æquis Huc caput atque illuc humero ex utroque pependit. Diffugiunt versi trepidâ formidine Troës; Et si continuò victorem ea cura subîsset, Rumpere claust a manu, sociosque immittere portis, Ultimus ille dies bello gentique fuisset : Sed furor ardentem cædisque insana cupido Egit in adversos.
Principio Phalarim, et, succiso poplite, Gygen
Excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas
In tergum: Juno vires animumque ministrat.
Addit Halyn comitem, et confixâ Phegea parmâ; 765
Ignaros deinde in muris, Martemque cientes, [que;
Alcandrumque, Haliumque, Noëmonaque, Prytanin-
Lyncea tendentem contrà, sociosque vocantem,
Vibranti gladio connixus ab aggere dexter
Occupat; huic uno dejectum cominùs ictu
Cum galeà longè jacuit caput: indè ferarum
Vastatorem Amycum, quo non felicior alter
Ungere tela manu, ferrumque armare veneno:
Et Clytium Æoliden, et amicum Crethea Musis; Crethea Musarum comitem, cui carmina semper 775 Et citharæ cordi, numerosque intendere nervis : Semper equos, atque arma virûm, pugnasque canebat. Tandem ductores, auditâ cæde suorum, Conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus; Palantesque vident socios, hostemque receptum. 780 Et Mnestheus:-"Quò deinde fugam? quò tenditis?" inquit:
"Quos alios muros, quæ jam ultrà monia habetis ?
Unus homo, et vestris, o cives, undique septus
Aggeribus, tantas strages impunè per urbem
Ediderit? juvenum primos tot miserit Orco?
Non infelicis patriæ, veterumque Deorum,
Et magni Æneæ segnes miseretque pudetque?"
Talibus accensi firmantur, et agmine denso
Consistunt. Turnus paulatim excedere pugnâ,
Et fluvium petere, ac partem quæ cingitur amni. 790
Acriùs hoc Teucri clamore incumbere magno,
Et glomerare manum. Ceu sævum turba leonem
Cùm telis premit infensis; at territus ille
Asper, acerba tuens, retrò redit; et neque terga
Ira dare aut virtus patitur, nec tendere contrà
(Ille quidem hoc cupiens) potis est per tela virosque :
Haud aliter retrò dubius vestigia Turnus
Improperata refert; et mens exæstuat irâ.
Quin etiam bis tum medios invaserat hostes;
Bis confusa fugâ per muros agmina vertit:
Sed manus e castris properè coit omnis in unum.
Nec contrà vires audet Saturnia Juno
Sufficere; aëriam cœlo nam Jupiter Irim
Demisit, germanæ haud mollia jussa ferentem;
Ni Turnus cedat Teucrorum manibus altis.
Ergò nec clypeo juvenis subsistere tantùm,
Nec dextrâ valet: injectis sic undique telis
Obruitur. Strepit assiduo cava tempora circum
Tinnitu galea, et saxis solida æra fatiscunt;
Discussæque jubæ capiti; nec sufficit umbo
Ictibus; ingeminant hastis et Troës et ipse
Fulmineus Mnestheus. Tum toto corpore sudor
Liquitur et piceum (nec respirare potestas)
Flumen agit; fessos quatit æger anhelitus artus.
Tum demùm præceps saltu sese omnibus armis
In fluvium dedit: ille suo cum gurgite flavo
Accepit venientem, ac mollibus extulit undis,
Et lætum sociis, ablutâ cæde, remisit.
PANDITUR intereà domus omnipotentis Olympi,
Conciliumque vocat Divûm pater atque hominum rex
Sideream in sedem: terras undè arduus omnes,
Castraque Dardanidum aspectat, populosque Latinos.
Considunt tectis bipatentibus; incipit ipse :-
"Cœlicolæ magni, quianam sententia vobis
Versa retro? tantumque animis certatis iniquis?
Abnueram bello Italiam concurrere Teucris:
Quæ contra vetitum discordia? quis metus aut hos
Aut hos arma sequi, ferrumque lacessere suasit?
Adveniet justum pugnæ (ne arcessite) tempus,
Cùm fera Carthago Romanis arcibus olim
Exitium magnum atque Alpes immittet apertas:
Tum certare odiis, tum res rapuisse licebit;
Nunc sinite, et placitum læti componite fœdus." 15 Jupiter hæc paucis; at non Venus aurea contrà Pauca refert :
"O pater, o hominum Divûmque æterna potestas, (Namque aliud quid sit,quod jam implorare queamus?) Cernis, ut insultent Rutuli; Turnusque feratur Per medios insignis equis, tumidusque secundo Marte, ruat? Non clausa tegunt jam monia Teucros, Quin intra portas atque ipsis prælia miscent Aggeribus mœrorum, et inundant sanguine fossæ.
Æneas ignarus abest. Nunquamnè levari
Obsidione sines? muris iterùm imminet hostis
Nascentis Trojæ, nec non exercitus alter,
Atque iterùm in Teucros Ætolis surgit ab Arpis
Tydides. Equidem, credo, mea vulnera restant,
Et tua progenies mortalia demoror arma.
Si sine pace tuâ, atque invito numine, Troës
Italiam petiêre, luant peccata, neque illos
Juveris auxilio: sin tot responsa secuti,
Quæ superi manesque dabant, cur nunc tua quisquam
Vertere jussa potest? aut cur nova condere fata? 35
Quid repetam exustas Erycino in littore classes?
Quid tempestatum regem, ventosque furentes
Æoliâ excitos, aut actam nubibus Irim?
Nunc etiam Manes (hæc intentata manebat
Sors rerum) movet, et superis immissa repentè
Allecto, medias Italûm bacchata per urbes.
Nil super imperio moveor: speravimus ista,
Dum fortuna fuit: vincant, quos vincere mavis.
Si nulla est regio Teucris quam det tua conjux
Dura, (per eversæ, genitor, fumantia Troja
Excidia obtestor;) liceat dimittere ab armis
Incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem.
Eneas sanè ignotis jactetur in undis;
Et, quamcunque viam dederit fortuna, sequatur:
Hunc tegere, et diræ valeam subducere pugnæ.
Est Amathus, est celsa mihi Paphos, atque Cythera,
Idaliæque domus: positis inglorius armis
Exigat hic ævum. Magnâ ditione jubeto
Carthago premat Ausoniam: nihil urbibus indè
Obstabit Tyriis. Quid pestem evadere belli
Juvit, et Argolicos medium fugisse per ignes,
Totque maris vastæque exhausta pericula terræ,
Dum Latium Teucri recidivaque Pergama quærunt?
Non satius cineres patriæ insedisse supremos,
Atque solum, quo Troja fuit? Xanthum et Simoënta
Redde, oro, miseris: iterùmque revolvere casus
Da, pater, Iliacos Teucris." Tum regia Juno
|