It timor, et major Martis jam apparet imago.
Tum pater Evandrus, dextram complexus euntis,
Hæret, inexpletum lacrimans, ac talia fatur :
560 O mihi præteritos referat si Jupiter annos!
'Qualis eram, quum primam aciem Præneste sub ipsa
Stravi scutorumque incendi victor acervos;

'Et regem hac Herilum dextra sub Tartara misi;
'Nascenti cui tres animas Feronia mater

565 (Horrendum dictu) dederat, terna arma movenda;
'Ter leto sternendus erat: cui tunc tamen omnes
'Abstulit hæc animas dextra, et totidem exuit armis.
'Non ego nunc dulci amplexu divellerer usquain,
Nate, tuo; neque finitimus Mezentius usquam,

570 Huic capiti insultans, tot ferro sæva dedisset
Funera, tam multis viduasset civibus urbem.
'At vos, o superi, et divôm tu maxime rector
'Jupiter, Arcadii, quæso, miserescite regis,
'Et patrias audite preces. Si numina vestra
575 Incolumen Pallanta mihi, si fata reservant,
'Si visurus eum vivo, et venturus in unum:

'Vitam oro; patiar quemvis durare laborem.
'Sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris ;
Nunc, o nunc liceat crudelem abrumpere vitam,
580 Dum curæ ambiguæ, dum spes incerta futuri,
'Dum te, care puer, mea sera et sola voluptas,
Complexu teneo: gravior ne nuntius aures
Volneret.' Hæc genitor digressu dicta supremo
Fundebat: famuli collapsum in tecta ferebant.
585 Jamque adeo exierat portis equitatus apertis :
Eneas inter primos et fidus Achates;

Inde alii Troja proceres; ipse agmine Pallas
In medio, chlamyde et pictis conspectus in armis;
Qualis, ubi Oceani perfusus Lucifer unda,

590 Quem Venus ante alios astrorum diligit ignes,
Extulit os sacrum cœlo, tenebrasque resolvit.
Stant pavidæ in muris matres, oculisque sequuntur
Pulveream nubem, et fulgentes ære catervas.
Olli per dumos, qua proxima meta viarum,
595 Armati tendunt. It clamor, et agmine facto
Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum.

557. It timor, et] Al. Et timor et, quod Heynio verius videtur.

560. O mihi] V. ad Æn. v. 395. 564. Feronia] Vid. Æn. vii. 800. 569. Mezentius usquam] Al. melius, M. hostis.

589. Perfusus-unda] Hom, de Sirio,

1. έ. 5.Όστε μάλιστα Λαμπρὸν παμφαίνησι λελουμένος ὠκεάνοιο.

Lucifer] Odyss. v'. 93. Eûr' dorng væıgέσχε φαάντατος, ὅστε μάλιστα Ἔρχεται ἀγγέλλων φάος Ηοῦς ἠριγενείης.

596. Sonitu quatit] Ennius: It eques, et plausu cava concutit ungula terram.

Est ingens gelidum lucus prope Cæritis amnem,
Religione patrum late sacer; undique colles
Inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt.
600 Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos,

Arvorum pecorisque deo, lucumque diemque,
Qui primi fines aliquando habuere Latinos.
Haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant
Castra locis, celsoque omnis de colle videri
605 Jam poterat legio, et latis tendebat in arvis.
Huc pater Æneas et bello lecta juventus
Succedunt, fessique et equos et corpora curant.
At Venus ætherios inter dea candida nimbos
Dona ferens aderat; natumque in valle reducta
610 Ut procul egelido secretum flumine vidit,
Talibus affata est dictis, seque obtulit ultro:
'En, perfecta mei promissa conjugis arte

• Munera ne mox aut Laurentes, nate, superbos,
Aut acrem dubites in prælia poscere Turnum.'
615 Dixit, et amplexus nati Cytherea petivit ;
Arma sub adversa posuit radiantia quercu.
Ille deæ donis et tanto lætus honore

Expleri nequit, atque oculos per singula volvit,
Miraturque, interque manus et brachia versat
620 Terribilem cristis galeam flammasque vomentem,
Fatiferumque ensem, loricam ex ære rigentem,
Sanguineam, ingentem, qualis, quum cærula nubes
Solis inardescit radiis, longeque refulget;
Tum læves ocreas electro auroque recocto,
625 Hastamque, et clipei non enarrabile textum.
Illic res Italas Romanorumque triumphos,

597. Est ingens] Lycoph. 1241. Kai Πίσσ', 'Αγύλλης θ' αἱ πολύῤῥηνοι νάπαι.

600. Pelasgorum tres potissimum colonias in Italia consedisse traditur. Una ævo remotissimo ex Arcadia deducta fuerat ab Enotro: (v. ad Æn. i. 532). Altera e Thessalia Deucalioneo ævo (de quibus hic et in loco e Strabone ad 479. supra citato agi videtur): hi autem postea cum Ausonibus in unum fere populum paulatim coaluerant. Tertia, ab Evandro. Cf. Dionys. 1.

605. Tendebat] V. Æn. ii. 29.

610. Egelido] Al. et gelido. Catullus certe (xlvi. 1.): Jam ver egelidos refert tepores.

615. Dixit, et] Ita Thetis, Il. 7'' 12. "Ως άρα φωνήσασα θεὰ κατὰ τεύχε' ἔθηκε Πρόσθεν ̓Αχιλλῆος" τὰ δ ̓ ἀνέβραχε δαίδαλα πάντα. Μυρμιδόνας δ ̓ ἄρα πάντας ἵλε τρός μας, οὐδέ τις ἔτλη Αντην εἰσιδέειν, ἀλλ ̓

ἔτρισαν· αὐτὰς ̓Αχιλλεὺς Ὡς εἶδ', ὥς μᾶλλον ἔδυ χόλος· ἐν δέ οἱ ἴσσε Δεινὸν ὑπὸ βλεφάρων, ὡσεὶ σέλας, ἐξεφάανθεν· Τέρπετο δ' ἐν χείρεσσιν ἔχων θεοῦ ἀγλαὰ δῶρα.

620. Terribilem] Il. '. extr. Avràg ἐπειδὴ τοῦξε σάκος μέγα τε στιβαρόν τε, Τιῦξ ἄρα οἱ θώρηκα φαεινότερον πυρὸς αὐγῆς· Τεῦξε δὲ οἱ κόριθα βριαρήν, κροτάφοις ἀραρυίαν, Καλὴν, δαιδαλέην· ἐπὶ δὲ χρύσεον λό Φον ἧκε. Τεῦξε δέ οἱ κνημίδας ἑανοῦ κασσιτέ poro.

Flammasque vomentem] Il. s'. 4. Dari οἱ ἐκ κόρυθός τε καὶ ἀσπίδος ἀκάματον πῦρ. 622. Nubes] Apollon. iv. 125. ubi vellus aureum,νεφέλῃ ἐναλίγκιον, ἥ τ' ἀνίσ οντος Ηελίου φλογερῇσιν ἐρείθεται ἀκτίνεσε

σιν.

624. Electro] V. 402. supra.

626. Illic] Clypeum cogita ita informatum, ut in media parte mare esset cum pugna Actiaca, et Augusti trium

630

635

Haud vatum ignarus venturique inscius ævi,
Fecerat Ignipotens; illic genus omne futuræ
Stirpis ab Ascanio, pugnataque in ordine bella.
Fecerat et viridi foetam Mavortis in antro
Procubuisse lupam: geminos huic ubera circum
Ludere pendentes pueros, et lambere matrem
Impavidos; illam tereti cervice reflexam
Mulcere alternos, et corpora fingere lingua.

Nec procul hinc Romam, et raptas sine more Sabinas
Consessu caveæ, magnis Circensibus actis,
Addiderat, subitoque novum consurgere bellum
Romulidis, Tatioque seni, Curibusque severis :
Post idem, inter se posito certamine, reges
640 Armati Jovis ante aram, paterasque tenentes,
Stabant, et cæsa jungebant foedera porca.

Haud procul inde, citæ Metum in diversa quadrigæ
Distulerant (at tu dictis, Albane, maneres!),
Raptabatque viri mendacis viscera Tullus

645 Per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres.
Nec non Tarquinium ejectum Porsenna jubebat
Accipere, ingentique urbem obsidione premebat:
Eneadæ in ferrum pro libertate ruebant.

Illum indignanti similem, similemque minanti 650 Adspiceres; pontem auderet quod vellere Cocles, Et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.

In summo custos Tarpeiæ Manlius arcis
Stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat;
Romuleoque recens horrebat regia culmo.
655 Atque hic auratis volitans argenteus anser
Porticibus, Gallos in limine adesse canebat:
Galli per dumos aderant, arcemque tenebant,
Defensi tenebris et dono noctis opacæ:

phus (v. 671. seqq.): exterior autem ora in plures regiones discreta, quarum præcipua argumenta sunt; 1. Lupa. 2. Rap-` tæ Sabinæ; et Romani Quirites facti. 3. Metti supplicium. 4. Roma a Porsenna obsessa. 5. Capitolium a Gallis oppugnatum. 6. Sacra publica. 7. Tarta

rus.

633. Tereti cervice] Lucret. i. 36.Suspiciens tereti cervice reposta.

636. Magni Circenses ludi, Consualia. v. Liv. i. 9.

638. Curibus severis] Spectat ad illam (Liv. i. 18.) disciplinam tetricam ac tristem veterum Sabinorum; quo genere nullum quondam incorruptius fuit.

642. De Meti Fuffetii Albani perfidia

ac supplicio v. Liv. i. 28. Avertere om-
nes (inquit Liv.) a tanta fœditate spec-
taculi oculos. Primum ultimumque il-
lud supplicium apud Romanos exempli
parum memoris legum humanarum fuit.
646-651.] V. Liv. ii. 9. 10.
652. et seqq.] V. Liv. v. 57.

654. Romuleoque] Versus Heyuio suspectus est.

Regia s. Casa Romuli adhuc Vitruvii tempore supererat.—Vitruv. ii. 1. Item in Capitolio commonefacere potest, et significare mores vetustatis, Romuli casa in arce sacrorum, stramentis tecta.

Ovid. Fast. iii. 183. Quæ fuerit nostri, si quæris, regia nati; Aspice de canna straminibusque domum.

Aurea cæsaries ollis, atque aurea vestis ;
660 Virgatis lucent sagulis; tum lactea colla
Auro innectuntur; duo quisque Alpina coruscant
Gæsa manu, scutis protecti corpora longis.

Hic exsultantes Salios, nudosque Lupercos,
Lanigerosque apices, et lapsa ancilia cœlo
665 Extuderat: castæ ducebant sacra per urbem
Pilentis matres in mollibus. Hinc procul addit
Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis;

Et scelerum pœnas, et te, Catilina, minaci
Pendentem scopulo, Furiarumque ora trementem;
670 Secretosque pios: his dantem jura Catonem.
Hæc inter tumidi late maris ibat imago
Aurea; sed fluctu spumabant cærula cano:
Et circum argento clari delphines in orbem
Æquora verrebant caudis, æstumque secabant.
675 In medio classes æratas, Actia bella,

Cernere erat; totumque instructo Marte videres
Fervere Leucaten, auroque effulgere fluctus.
Hinc Augustus agens Italos in prælia Cæsar
Cum Patribus, Populoque, Penatibus et magnis Dîs,
680 Stans celsa in puppi; geminas cui tempora flammas
Læta vomunt, patriumque aperitur vertice sidus:
Parte alia ventis et dîs Agrippa secundis

Arduus agmen agens; cui, belli insigne superbum,
Tempora navali fulgent rostrata corona.

685 Hinc ope barbarica, variisque Antonius armis,
Victor ab Auroræ populis et littore rubro

659. Aurea cæsaries] Strabo de Gallis Transalpinis, p. 197. Tárλã avτῶν καὶ θυμικῷ πολὺ τὸ ἀνόητον καὶ ἀλαζο νικὸν πρόσεστι, καὶ τὸ φιλόκοσμον χρυσοφο ροῦσι τε γὰρ, περὶ μὲν τοῖς τραχήλοις στρεπ τὰ ἔχοντε;, περὶ δὲ τοῖς βραχίοσι καὶ τοῖς καρποῖς ψέλια· καὶ τὰς ἐσθῆτας βαπτὰς φο ροῦσι καὶ χρυσοπάστους οἱ ἐν ἀξιώματι. ὑπὸ τοιαύτης δὲ κουφότητος, ἀφόρητοι μὲν νικῶν. τες, ἐκπλαγεῖς δ ̓ ἡττηθέντες ὁρῶνται.

663. Salios et Ancilia, v. sup. 285.Nudi Luperci, v. Liv. i. 5. et sup. 343. -Apex, s. pileus Flaminum, vittis laneis ornatus.-Pilentum, genus vehiculi pensilis, cf. Liv. v. 25. Honoremque ob eam munificentiam ferunt matronis habitum, ut pilento ad sacra ludosque, carpentis festo profestoque uterentur.

671. Hæc inter] At Homerus II. . 606. Εν δ' ετίει ποταμοῖο μέγα σθένος Ωκιανοῖο, "Αντυγα πὰρ πυμάτην σάκεος πύκα ποιητοῖο.

675. Actia bella] V. Propert. ii. El. 25.61-66.

5.

677. Leucaten m.] V. ad Æn. iii. 274,

Auroque effulgere fluctus] Heyn. Languidum hemistichium Tucca et Varius rescindere debebant.

678. Itali cum Patribus, &c. pulchre opponuntur barbaricis variisque copiis Antonii; qui auxilia peregrina habuit ex Oriente (ubi ipse modo cum Parthis bellaverat), necnon ex Ægypto et Africa undique conscripta. V. Dio li. et Plutarchi M. Anton.

679. Penatibus et] V. Æn. iii. 12. 680. Flammas-vomunt] Cf. 620. supra.

684. Corona] Vellei. Paterc. ii. 81. Insigne coronæ classicæ, quo nemo unquam Romanorum donatus erat, hoc bello (sc. Sex. Pompeïo victo) M. Agrippa singulari virtute meruit.

Ibid. 85. In pugna Actiaca, Agrippa commissum est omne classici certaminis arbitrium.

686. Rubro] Eoo, Indico. Strabo p.

Ægyptum viresque Orientis et ultima secum
Bactra vebit: sequiturque (nefas) Ægyptia conjunx.
Una omnes ruere, ac totum spumare, reductis
690 Convolsum remis rostrisque tridentibus, æquor.
Alta petunt: pelago credas innare revolsas
Cycladas, aut montes concurrere montibus altos :
Tanta mole viri turritis puppibus instant.
Stuppea flamma manu telisque volatile ferrum
695 Spargitur; arva nova Neptunia cæde rubescunt.
Regina in mediis patrio vocat agmina sistro:
Necdum etiam geminos a tergo respicit angues.
Omnigenûmque deûm monstra, et latrator Anubis,
Contra Neptunum et Venerem contraque Minervam
700 Tela tenent. Sævit medio in certamine Mavors
Cælatus ferro, tristesque ex æthere Diræ ;
Et scissa gaudens vadit Discordia palla :
Quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.
Actius hæc cernens arcum intendebat Apollo
705 Desuper: omnis eo terrore Ægyptus, et Indi,
Omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabæi.
Ipsa videbatur ventis regina vocatis

Vela dare, et laxos jam jamque immittere funes.
Illam inter cædes pallentem morte futura
710 Fecerat Ignipotens undis et Iapyge ferri;
Contra autem magno morentem corpore Nilum,
Pandentemque sinus, et tota veste vocantem
Cæruleum in gremium latebrosaque flumina victos.
At Cæsar, triplici invectus Romana triumpho

765. ἡ μεγάλη θάλαττα ἡ ἔξω τῶν κόλπων ἀμφοῖν (τοῦ Περσίκου καὶ τοῦ ̓Αραβίου), ἣν ἅπασαν Ερυθρὰν καλοῦσιν.

691. Alta petunt] Cf. Plutarch. M. Anton. pag. 946. b. c. (Francof. 1599.) Pelago credas] Eadem figura Homerus Il. γ'. 220. Φαιής κιν ζάκοτόν τινα ἔμμεναι ἄφρονα θ' αὕτως.

693. Tanta mole] Florus iv. Quippe Antonianæ naves a senis in novenos remorum ordines; ad hoc turribus et tabulatis allevatæ, castellorum et urbium specie. Quæ quidem ipsa moles exitio fuit. Cæsaris naves a triremibus in senos non amplius ordines creverant.

694. Telisque] Al. telique.

696. Patrio-sistro] Propert. de Cleopatra, iii. 9. Scilicet incesti meretrix regina Canopi,-Ausa Jovi nostro latrantem opponere Anubin,-Romanamque tubam crepitanti pellere sistro.

Sistro autem (orgy) utebantur Æ

gyptii in Isidos sacris.

700. et seqq] Cf. II. . 535. 'Ev Ερις, ἐν δὲ Κυδοιμὸς ὁμίλεον, ἐν δ ̓ ὀλοὴ Κὴρ, Αλλον ζωὸν ἔχουσα νεούτατον, ἄλλον ἄουτον, Αλλον τεθνειῶτα κατὰ μόθον ἕλκε ποδοῖῖν. Εἷμα δ ̓ ἔχ ̓ ἀμφ' ὤμοισι δαφοίνιον αἵματι φωτῶν· Ωμίλευν δ', ὥστε ζωοὶ βροτοί, ἠδ ̓ ἐμάχοντο, Νεκρούς τ ̓ ἀλλήλων ἔρυον κατατεθνειώτας.

702. Gaudens-Discordia] Il. x'. 73. —Ἔρις δ' ἄρ ἔχαιρε πολύστονος εἰσορόωσα. 704. Actius-Apollo] V. ad Æn. iii. 275.

714. Triplici-triumpho] Cæsar (Antonio ad Actium victo an. U. C. 723. Alexandria capta et rebus Ægypti atque Asiæ constitutis an. 724.) Romam reversus est anno 725. et a. d. viii. vii. et vi. Id. Sext. triumphos egit, Dalmaticum, Actiacum, Alexandrinum. Eodem anno Janus clausus. vid. Sueton. Aug. et Dio. li.