300

ENEIDOS LIBER VIII.

715 Monia, dîs Italis votum immortale sacrabat,
Maxuma tercentum totam delubra per Urbem.
Lætitia ludisque viæ plausuque fremebant:
Omnibus in templis matrum chorus, omnibus aræ;
Ante aras terram cæsi stravere juvenci.
720 Ipse, sedens niveo candentis limine Phœbi,
Dona recognoscit populorum, aptatque superbis
Postibus; incedunt victæ longo ordine gentes,
Quam variæ linguis, habitu tam vestis et armis.
Hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros,
725 Hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos
Finxerat. Euphrates ibat jam mollior undis:
Extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis;
Indomitique Dahæ, et pontem indignatus Araxes.
Talia, per clipeum Volcani, dona parentis,
730 Miratur, rerumque ignarus imagine gaudet;
Attollens humero famamque et fata nepotum.

715. l'otum immortale] V. Sueton. et Dio. Quæ autem per reliquam Augusti vitam facta sunt, revocavit poeta sub unum tempus.

724. Mulciber] Accius in Philoctete: Heu Mulciber arma ignavo invicta es fabricatus.

727. Morini (pop. Belg. ad fretum

Britan.) cum Suevis et al. Rhenum transgressi, nuper a C. Carinate repressi fuerant. v. Dio. li. 21.

Rheni duo erant ostia, Vahalis et Rhenus. Tertium (Flevum) fossa Drusiana postea effecit.

728. Daha, Caspii m. accola. Araxes fl, accolas suos Armenios declarat.

P. VIRGILII MARONIS

ENEIDOS

LIBER IX.

ATQUE ea diversa penitus dum parte geruntur ;

Irim de cœlo misit Saturnia Juno

Audacem ad Turnum. Luco tum forte parentis
Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.

5 Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est:
'Turne, quod optanti divôm promittere nemo
'Auderet, volvenda dies, en, attulit ultro.

' Æneas, urbe, et sociis, et classè relicta,

Sceptra Palatini sedemque petît Evandri.

10 Nec satis: extremas Corythi penetravit ad urbes;

Lydorumque manum, collectos ariat agrestes. 'Quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus. 'Rumpe moras omnes, et turbata arripe castra.' Dixit, et in cœlum paribus se sustulit alis; 15 Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. Agnovit juvenis, duplicesque ad sidera palmas Sustulit, et tali fugientem est voce secutus: Iri, decus cœli, quis te mihi nubibus actam 'Detulit in terras? unde hæc tam clara repente 20 Tempestas? medium video discedere cœlum, 'Palantesque polo stellas. Quisquis in arma vocas.' Processit, summoque hausit

Sequor omina tanta,
Et sic effatus ad undam
de gurgite lymphas,

Multa deos orans; oneravitque æthera votis.

5. Thaumantias] Plato in Theæteto : καὶ ἔοικεν ὁ τὴν Ιριν Θαύμαντος ἔκγονον φήσας οὐ κακῶς γενεαλογεῖν.

V. Hesiod. Theogon. 780.

8. Urbem dixit, quod alibi muros, aggerem, castra Trojanorum ad Tiberis ostia, v. vii. 158.

10. Corythi] Etruriæ: v. iii. 170.

Lydorum v. viii. 479.

18. Iri, decus] 11. σ'. 182. Ιρι θεὰ, τίς γάρ σε θεῶν ἐμοὶ ἄγγελον ἧκε;

20. Discedere] Cicero de ostentis loquens, Divin. i. 43. E cœlo fremitus auditus, et cœlum discessisse visum, atque in eo animadversi globi.

25 Jamque omnis campis exercitus ibat apertis,
Dives equûm, dives pictaï vestis et auri.
Messapus primas acies, postrema coërcent
Tyrrhidæ juvenes; medio dux agmine Turnus
[Vertitur arma tenens, et toto vertice supra est.]
30 Ceu septem surgens sedatis amnibus altus
Per tacitum Ganges, aut pingui flumine Nilus,
Quum refluit campis, et jam se condidit alveo.
Hic subitam nigro glomerari pulvere nubem
Prospiciunt Teucri, ac tenebras insurgere campis.
35 Primus ab adversa conclamat mole Caïcus:
'Quis globus, o cives, caligine volvitur atra!
Ferte citi ferrum, date tela, scandite muros,
'Hostis adest, eia.' Ingenti clamore per omnes
Condunt se Teucri portas, et moenia complent.
40 Namque ita discedens præceperat optumus armis
Eneas: si qua interea fortuna fuisset,

Neu struere auderent aciem, neu credere campo:
Castra modo et tutos servarent aggere muros.
Ergo, etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
45 Objiciunt portas tamen, et præcepta facessunt,
Armatique cavis exspectant turribus hostem.
Turnus, ut ante volans tardum præcesserat agmen,
Viginti lectis equitum comitatus et urbi

Improvisus adest: maculis quem Thracius albis
50 Portat equus, cristaque tegit galea aurea rubra.
Ecquis erit mecum, juvenes? qui primus in hostem?
En' ait. Et jaculum attorquens emittit in auras,
Principium pugnæ, et campo sese arduus infert.
Clamore excipiunt socii, fremituque sequuntur
55 Horrisono; Teucrûm mirantur inertia corda;
Non æquo dare se campo, non obvia ferre

Arma viros, sed castra fovere. Huc turbidus atque huc
Lustrat equo muros, aditumque per avia quærit.

Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili,

60 Quum fremit ad caulas, ventos perpessus et imbres,
Nocte super media: tuti sub matribus agni
Balatum exercent: ille asper et improbus, ira
Sævit in absentes; collecta fatigat edendi
Ex longo rabies, et siccæ sanguine fauces.
65 Haud aliter Rutulo, muros et castra tuenti,

27. Messupus, v. vii. 691.—Tyrrhidæ, v. vii. 484. 532.

29. Versus multis libris deest: cf. vii. 784.

59. Ac veluti] Apoll. i. 1243. B di μεταΐξας Πηγέων σχεδόν, οΰτε τις θήρ Αγ

ριος, ὃν ῥά τε γήρυς ἀπόπροθεν ἵκετο μήλων, Λιμῷ δ' αἰθόμενος μετανίσσεται, οὐδ ̓ ἐπέκυρσε Ποίμνησι πρὸ γὰρ αὐτοὶ ἐνὶ σταθμοῖσι νομίες Ελσαν· ὁ δὲ στενάχων βρέμει ἄσπετον, ὄφρα κάμησιν. Ως τέτ' ἄρ' Ελλατίδης μεγάλη ἔστενεν, ἀμφὶ δὲ χῶρον Φοίτα κεκληγώς.

Ignescunt iræ: duris dolor ossibus ardet;
Qua tentet ratione aditus, et quæ via clausos
Excutiat Teucros vallo, atque effundat in æquor.
Classem, quæ lateri castrorum adjuncta latebat,
70 Aggeribus sæptam circum et fluvialibus undis,
Invadit; sociosque incendia poscit ovantes;
Atque manum pinu flagranti fervidus implet.
Tum vero incumbunt; urget præsentia Turni;
Atque omnis facibus pubes accingitur atris.
75 Diripuere focos; piceum fert fumida lumen
Tæda, et commixtam Volcanus ad astra favillam.
Quis deus, o Musæ, tam sæva incendia Teucris
Avertit? tantos ratibus quis depulit ignes?
Dicite. Prisca fides facto, sed fama perennis.
80 Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida
Eneas classem, et pelagi petere alta parabat;
Ipsa Deûm fertur Genetrix Berecyntia magnum
Vocibus his affata Jovem : Da, nate, petenti,
'Quod tua cara parens domito te poscit Olympo.
85 ، Pinea silva mihi, multos dilecta per annos,

'Lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,
Nigranti picea trabibusque obscurus acernis :
'Has ego Dardanio juveni, quum classis egeret,
'Læta dedi: nunc sollicitam timor anxius urget.

,Solve metus, atque hoc precibus sine posse parentem ، دو

'Ne cursu quassatæ ullo, neu turbine venti

'Vincantur. Prosit nostris in montibus ortas.' Filius huic contra, torquet qui sidera mundi: 'O Genetrix, quo fata vocas? aut quid petis istis? 95 ، Mortaline manu facta immortale carina 'Fas habeant ; certusque incerta pericula lustret Eneas? Cui tanta deo permissa potestas?

77. Quis deus, o Muse] Simili artificio usus est Apollonius, rem incredibilem narraturus; iv. 1381. Morawn μῦθος· ἐγὼ δ ̓ ὑπακουὸς ἀείδω Πιερίδων, καὶ τήνδε πανατρικὲς ἔκλυον ὀμφήν.

80. Tempore quo] V. Æn. iii. pr.

82, Ipsa Deum] Magna Mater Deûm, Ops, ή πάντων Ρία ὑπέρτατον ἔχοισα θρόνον, in Ida Troïca præcipue colebatur; necnon in Phrygiæ montibus, Berecyntho, Cybelis, Dindymis, aliisque: unde ejus nomina, Idea, Phrygia, Berecynthia, etc. v. ad. Æn. iii. 112. et infra 619. Hinc mox Idai chori pro ejus ministris, Corybantibus.-V. et Strab. lib. 10. et Apollon. i. 1126.

Lucretius ii. 598. Magna Deûm mater (Tellus), materque ferarum, Et nostri

-

genetrix hæc dicta est corporis una. Hanc veteres Graiûm docti cecinere poëtæ Sublimem in curru bijugos agitare leones: Muralique caput summum cinxere corona; Eximiis munita locis, quod sustinet urbeis: Quo nunc insigni per magnas prædita terras Horrifice fertur Divinæ Matris imago. Hanc variæ gentes antiquo more sacrorum Idæam vocitant Matrem, Phrygiasque catervas Dant comites:-Tympana tenta tonant palmis, et cymbala circum Concava, raucisonoque minantur cornua cantu, Et Phrygio stimulat numero cava tibia mentes, Telaque præportant, violenti signa furoris. Cf. Æn. vi. 785. et seqq.

86. Arce summa] II. . 292.—rágyaρον ἄκρον Ιδης ὑψηλῆς·

'Immo ubi defunctæ finem portusque tenebunt 'Ausonios, olim quæcunque evaserit undis, 100 Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva, 'Mortalem eripiam formam, magnique jubebo 'Equoris esse deas: qualis Nereïa Doto

Et Galatea secant spumantem pectore pontum.' Dixerat: idque ratum Stygii per flumina fratris, 105 Per pice torrentes atraque voragine ripas

Annuit, et totum nutu tremefecit Olympum.

Ergo aderat promissa dies, et tempora Parcæ
Debita complêrant; quum Turni injuria Matrem
Admonuit ratibus sacris depellere tædas.
110 Hic primum nova lux oculis offulsit, et ingens
Visus ab Aurora cœlum transcurrere nimbus,
Idæique chori: tum vox horrenda per auras
Excidit, et Troum Rutulorumque agmina complet :
'Ne trepidate meas, Teucri, defendere naves,

115

Neve armate manus: maria ante exurere Turno, 'Quam sacras dabitur pinus. Vos ite solutæ, 'Ite, deæ pelagi; Genetrix jubet.' Et sua quæque Continuo puppes abrumpunt vincula ripis, Delphinumque modo demersis æquora rostris 120 Ima petunt. Hinc virgineæ, mirabile monstrum, [Quot prius æratæ steterant ad littora prora] Reddunt se totidem facies, pontoque feruntur. Obstupuere animis Rutuli: conterritus ipse Turbatis Messapus equis: cunctatur et amnis 125 Rauca sonans, revocatque pedem Tiberinus ab alto. At non audaci cessit fiducia Turno;

Ultro animos tollit dictis, atque increpat ultro: Trojanos hæc monstra petunt: his Jupiter ipse 'Auxilium solitum eripuit: non tela, nec ignes 130 Exspectant Rutulos. Ergo maria invia Teucris, • Nec spes ulla fugæ; rerum pars altera ademta est : Terra autem in nostris manibus; tot millia, gentes

98. Defuncta] Cf. vi. 83.

102. Doto] Vid. ad Geo. iv. 333.

104. Dixerat] Il. a'. 528. *H, xaì nvaνίησιν ἐπ' ὀφρύσι νεῦσε Κρονίων. ̓Αμβρόσιαι δ' ἄρα χαῖται ἐπιῤῥώσαντο άνακτος Κρατὸς ἀπ' ἀθανάτοιο· μέγαν δ' ἐλέλιξεν Ολυμπον.

Macrob. v. 13. Phidias, cum Jovem Olympium fingeret, se archetypum Jovis in his tribus Homeri versibus invenisse dixit: nam de superciliis et crinibus totum se Jovis vultum collegisse. (Cf. Strabo. viii. p. 354.) Quod utrumque videtis a Virgilio prætermissum. Sane concussum Olympum nutûs majestate

non tacuit; jusjurandum vero ex alio Homeri loco (v. ad Æn. x. 113.) sumpsit, ut translationis sterilitas hac adjec tione compensaretur.

Verum cf. Catull. Ixiv. 204. Annuit invicto cœlestum numine rector: Quo tunc et tellus, atque horrida contremuerunt Æquora, concussitque micantia sidera mundus.

121. Versus abest a melioribus codd. cf. x. 223.

132. Tot millia, eaque gentes Itala. Vulgo gentis.