Et crines albos, et sæva sonoribus arma;
Atque his ardentem dictis affatur lülum:
'Sit satis, Eneada, telis impune Numanum

Oppetiisse tuis. Primam hanc tibi magnus Apollo
655 Concedit laudem, et paribus non invidet armis.
Cetera parce, puer, bello.' Sic orsus Apollo
Mortales medio adspectus sermone reliquit,

Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.
Agnovere deum proceres divinaque tela

660 Dardanidæ, pharetranque fuga sensere sonantem.
Ergo avidum pugnæ, dictis ac numine Phœbi,
Ascanium prohibent: ipsi in certamina rursus
Succedunt, animasque in aperta pericula mittunt.
It clamor totis per propugnacula muris;
665 Intendunt acres arcus, amentaque torquent.
Sternitur omne solum telis; tum scuta cavæque
Dant sonitum flictu galeæ; pugna aspera surgit :
Quantus ab occasu veniens, pluvialibus Hædis,
Verberat imber humum: quam multa grandine nimbi
670 In vada præcipitant; quum Jupiter horridus austris
Torquet aquosam hiemem, et cœlo cava nubila rumpit.
Pandarus et Bitias, Idæo Alcanore creti,

Quos Jovis eduxit luco silvestris Iæra,

Abietibus juvenes patriis et montibus æquos,
675 Portam, quæ ducis imperio commissa, recludunt
Freti armis, ultroque invitant moenibus hostem.
Ipsi intus dextra ac læva pro turribus adstant
Armati ferro, et cristis capita alta corusci :
Quales aëriæ liquentia flumina circum,

680 Sive Padi ripis, Athesim seu propter amænum,
Consurgunt geminæ quercus, intonsaque cœlo
Attollunt capita, et sublimi vertice nutant.
Irrumpunt, aditus Rutuli ut videre patentes :
Continuo Quercens, et pulcher Aquicolus armis,
685 Et præceps animi Tmarus, et Mavortius Hæmon,
Agminibus totis aut versi terga dedere,
Aut ipso portæ posuere in limine vitam.
Tum magis increscunt animis discordibus iræ ;

659. Agnovere deum] II. v. 70. Oud' ὅγε Κάλχας ἐστὶ θεοπρόπος οἰωνιστής· "Ιχνια γὰρ μετόπισθε ποδῶν ἠδὲ κνημάων Ρεῖ' ἔγνων ἀπίοντος· ἀρίγνωτοι δὲ θεοί περ.

668. Pluvialibus Hadis] Cf. Geo. i. 205. Int. de occasu Hædorum sub medium Decembrem.-Theocrit. vii. 53. Χῶταν ἐφ' ἑσπερίοις Ἐρίφος νότος ὑγρὰ διώκη Κύματα, κ' 'Ωρίων ὅτ' ἐπ' Ωκεανῷ πόδας ἴσχη.

672. Pandarus et] Hom. in Tuxoμa

χία, Π. μ. 127.—Ἐν δὲ πύλησι δῦ ἀνέρας εὗρον ἀρίστους, Υίας ὑπερθύμους Λαπιθάων αἰχμητάων Τὸν μὲν, Πειριθόου υἷα κρατερὸν Πολυποίτην Τὸν δὲ, Λεοντῆα, βροτολοιγῷ ἶσον Αρηϊ. Τὼ μὲν ἄρα προπάροιθε πυλάων ὑψηλάων "Εστασαν· ὡς ὅτε τε δρύες ούρεσιν ὑψικάρηνοι, Αἴτ ̓ ἄνεμον μίμνουσι καὶ ὑετὸν ἤματα πάντα, Ρίζησιν μεγάλῃσι διηνεκέεσσ ἀραρυίαι. Ως ἄρα τω, χείρεσσι πεποιθότες ἠδὲ βίηφι, Μίμνον ἐπερχόμενον μέγαν Ασιον, οὐδ ̓ ἐφέβοντο.

Et jam collecti Troës glomerantur eodem,
690 Et conferre manum et procurrere longius audent.
Ductori Turno, diversa in parte furenti,
Turbantique viros, perfertur nuntius, hostem
Fervere cæde nova, et portas præbere patentes.
Deserit inceptum, atque immani concitus ira
695 Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos;
Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat,
Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,
Conjecto sternit jaculo: volat Itala cornus
Aëra per tenerum, stomachoque infixa sub altum
700 Pectus abit; reddit specus atri volneris undam
Spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit.

Tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphid

num;

Tum Bitian ardentem oculis, animisque frementem,
Non jaculo: neque enim jaculo vitam ille dedisset:
705 Sed magnum stridens contorta phalarica venit,
Fulminis acta modo: quam nec duo taurea terga,
Nec duplici squama lorica fidelis et auro
Sustinuit: collapsa ruunt immania membra.
Dat tellus gemitum, et clipeum super intonat ingens.
710 Qualis in Euboïco Baiarum littore quondam
Saxea pila cadit, magnis quam molibus ante
Constructam ponto jaciunt; sic illa ruinam
Prona trahit, penitusque vadis illisa recumbit:
Miscent se maria, et nigræ attolluntur arena:
715 Tum sonitu Prochyta alta tremit, durumque cubile
Inarime Jovis imperiis imposta Typhoo.

691. et seqq. Inhæret poëtæ animo Homeri ruxoμaxía, II. p'. Qui ibi Hector, hic Turnus est.

697. Thebe, Onẞn 'Tworλazín, in Mysia, Eetione Andromaches patre clara.

699. Stomachus, oróμaxos (II. g'. 47.) guttur, gula: Græcus sermo est. Serv. Cf. Cic. N. D. 2. 54.

705. Phalarica] Ennius: Quæ valide venit contorta falarica missu.

Falarica, proprie est telum maximum, quo utuntur ex falis, i. e. turribus ligneis dimicantes. vid. Fest. et Non. Marcell.

709. Clipeum] Serv. Clipeum, neutro genere dicitur. 11. μ'. 395.-Ὁ δ' ἐσπό μενος πέσε δουρί Πρηνής, ἀμφὶ δὲ οἱ βράχε τεύχεα ποικίλα χαλκῷ.

710. Euboico] V. ad Æn. vi. 2.-Interceptus erat sinus Baianus molibus in altum ductis, quibus portus Julius muniebatur, vid, ad Geo. ii. 161.

712. Jaciunt; sic] F. rectius ita,

Magnis quam molibus ante Constructam ponto jaciunt super: illa ruinam,

etc.

715. Durum cubile] Sicuti eidem Typhoeo Etna, Pind. Pyth. i. 54.—Aïrvas

μελαμψύλλοις δίδεται κορυφαῖς καὶ πέδῳ· στρωμνὰ δὲ χαράσσοισ ̓ ἅπαν νῶτον ποτικές κλιμένον κεντεί.

716. Inarime est. h. 1. Pithecusæ s. Enaria ins. (nunc Ischia) Cumis fere opposita.

Sed Arima s. Arimi montes sunt in Cilicia, motibus subterraneis olim conquassati. Ι. β'. 781. Γαῖα δ ̓ ὑπιστονάχιζε, Διῖ ὡς τερπικεραύνω Χωομένῳ, ὅτε τ' ἀμφὶ Τυφώει γαῖαν ἱμάσσῃ Εἶν Αρίμοις, ὅθι φασὶ Τυφωνος έμμεναι εὐνάς.

Et ex hoc igitur Homeri loco videntur poëtæ Latini nomen Inarime finxisse, idque ad alia Typhæi cubilia transtulisse, adeoque (ut h. 1.) ad Pithecusas ins. quæ et ipsa subterraneas ruinas experta est.

Y

Hic Mars armipotens animum viresque Latinis
Addidit, et stimulos acres sub pectore vertit;
Immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.
720 Undique conveniunt; quoniam data copia pugnæ;
Bellatorque animos deus incidit.

Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit,
Et quo sit fortuna loco, qui casus agat res;
Portam vi multa converso cardine torquet,
725 Obnixus latis humeris, multosque suorum
Monibus exclusos duro in certamine linquit ;
Ast alios secum includit recipitque ruentes,
Demens! qui Rutulum in medio non agmine regem
Viderit irrumpentem, ultroque incluserit urbi:
730 Immanem veluti pecora inter inertia tigrim.
Continuo nova lux oculis offulsit, et arma
Horrendum sonuere: tremunt in vertice cristæ

Sanguineæ, clipeoque micantia fulmina mittunt.
Agnoscunt faciem invisam atque immania membra
735 Turbati subito Eneada. Tum Pandarus ingens
Emicat, et mortis fraternæ fervidus ira

Effatur: Non hæc dotalis regia Amatæ ;

'Nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum. 'Castra inimica vides: nulla hinc exire potestas.' 740 Olli subridens sedato pectore Turnus :

Incipe, si qua animo virtus, et consere dextram ; 'Hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.' Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudo Intorquet summis adnixus viribus hastam. 745 Excepere auræ volnus; Saturnia Juno Detorsit veniens; portæque infigitur hasta.

'At non hoc telum, mea quod vi dextera versat, Effugies: neque enim is teli nec vulneris auctor.' Sic ait, et sublatum alte consurgit in ensem, 750 Et mediam ferro gemina inter tempora frontem Dividit, impubesque immani volnere malas.

Cf. Pind. Pyth. i. 31. Τυφὼς ἑκατοντακάφανος· τόν ποτε Κιλίκιον θρέψεν πολυώνυμον ἄντρον· νῦν γε μὰν ταί θ ̓ ὑπές Κύμας ἁλιεςνέες ὄχθαι, Σικελία τ' αὐτοῦ πιέζει στέρνα λaxvásvτa-Cf. Miltoni P. A. 1, 200.

728. Demens] Cf. vi. 172.—Urbi, v. ad vs. 8. supra.

732. Horrendum sonuere] Il. 8. 420. Δεινὸν δ' ἔβραχε χαλκὸς ἐπὶ στήθεσσιν ἄνακτος Ορνυμένου· ὑπό κεν ταλασίφρονά περ δέος εἷλεν.

733. Fulmina mittunt] Heyn. Vulgo, fulgura mittit. Forte clipeusque (antique clipeosque) m. f. mittit.

744. Intorquet Il. v. 438. H px, xai ἀκπεπαλὼν προΐει δόρυ καὶ τό γ' Αθήνη Πνοιῇ ̓Αχιλήος πάλιν ἔτραπε κυδαλίμοιο, Ηκα μαλὰ ψύξασα

Π. Α. 311. ̓Αλλ ̓ ὅγε καὶ τόθ ̓ ἅμαρτι· παρέσφηλεν γὰρ Απόλλων.

750. Et mediam] Hom. Il. '. 411.— ἐπεσσύμενον βάλε πέτρῳ Μέσσην κακκεφαλήν ἡ δ ̓ ἄνδιχα πᾶσα κασθη Ἐν κόρυθα βρια en.

Apollon. ii. 103. Κλασ ̓ ἐπεσσύμενον κεφαλῆς ὕπερ· ἡ δ ̓ ἑκάτερθεν Ἔνθα καὶ ἵνε ὤμοισιν ἐπ' ἀμφοτέροις ἐκεάσθη.

Fit sonus ingenti concussa est pondere tellus.
Collapsos artus atque arma cruenta cerebro
Sternit humi moriens: atque illi partibus æquis
755 Huc caput atque illuc humero ex utroque pependit.
Diffugiunt versi trepida formidine Troës.

Et, si continuo victorem ea cura subisset,
Rumpere claustra manu sociosque immittere portis :
Ultimus ille dies bello gentique fuisset.

760 Sed furor ardentem cædisque insana cupido
Egit in adversos.

Principio Phalerim et, succiso poplite, Gygen
Excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas
In tergus: Juno vires animumque ministrat.
765 Addit Halym comitem, et confixa Phegea parma ;
Ignaros deinde in muris Martemque cientes
Alcandrumque Haliumque Noëmonaque Prytanimque :
Lyncea tendentem contra, sociosque vocantem,
Vibranti gladio connixus ab aggere dexter

770 Occupat: huic uno dejectum comminus ictu
Cum galea longe jacuit caput. Inde ferarum
Vastatorem Amycum, quo non felicior alter
Unguere tela manu, ferrumque armare veneno:
Et Clytium Æoliden, et amicum Crethea Musis;
775 Crethea Musarum comitem, cui carmina semper
Et citharæ cordi, numerosque intendere nervis :
Semper equos, atque arma virûm, pugnasque canebat.
Tandem ductores, audita cæde suorum,

Conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus ; 780 Palantesque vident socios, hostemque receptum. Et Mnestheus: Quo deinde fugam, quo tenditis? inquit: Quos alios muros, quæ jam ultra moenia habetis?

Unus homo, et vestris, & cives, undique sæptus

Aggeribus, tantas strages impune per urbem 785 Ediderit? juvenum primos tot miserit Orco? 'Non infelicis patriæ, veterumque deorum,

Et magni Æneæ segnes miseretque pudetque?'
Talibus accensi firmantur, et agmine denso

757. Et, si] Homericum, xì vú miv αὐτῆμας πόλιν ἔπραξεν, εἰ μὴ κ. τ. λ. 11. σ'. 454-Cf. 8. 217. P. 544.

767. Alcandrumque] Il. '. 678. 'A2κανδρόν θ', 'Αλιόν τε, Νοήμονά τε, Πρύτανιν

TI.

771. Cum galea] II. v'. 481.—¡ di parγάνω αὐχένα θείνας, Τῆλ ̓ αὐτῇ πήληκι κάρη βάλι, μυελὸς αὐτε Σφονδυλίων ἔκπαλθ ̓· ὁ δ ̓ ἐπὶ χθονὶ κεῖτο τανυσθείς.

Ferarum vast.] Vid. ad vii. 651.

773. Unguere-veneno] Od. a'. 261. ubi Ulysses Ephyram Thesprotam adiisse dicitur, Φάρμακον ἀνδροφόνον διζήμενος, ὄφρα οἱ εἴη Ιοὺς χρίεσθαι χαλκήρεας

781. Quo fugam] Ita Homeri Ajax, 1. 6. 734. Ανέρες ἐστὲ, φίλοι, μνήσασθε δὲ θούριδος ἀλκῆς· Ηἱ τινάς φαμιν εἶναι άοσσητῆρας ὀπίσσω; 'Ηέ τι τεῖχος ἄρειον, ὅ κ' ἀνε δράσι λοιγὸν ἀμύναι ;

788. Talibus accensi] Cf. II. '. 106. Οἱ δ' ἐλελίχθησαν, καὶ ἐναντίοι ἔστην Αχαι

Consistunt. Turnus paullatim excedere pugna,
790 Et fluvium petere, ac partem, quæ cingitur amni.
Acrius hoc Teucri clamore incumbere magno,
Et glomerare manum: ceu sævum turba leonem
Cum telis premit infensis; at territus ille,

Asper, acerba tuens, retro redit; et neque terga
795 Ira dare aut virtus patitur: nec tendere contra,
Ille quidem hoc cupiens, potis est per tela virosque.
Haud aliter retro dubius vestigia Turnus
Improperata refert, et mens exæstuat ira.
Quin etiam bis tum medios invaserat hostes:
8oo Bis confusa fuga per muros agmina vertit.
Sed manus e castris propere coït omnis in unum.
Nec contra vires audet Saturnia Juno

Sufficere; aëriam cœlo nam Jupiter Irim
Demisit, germanæ haud mollia jussa ferentem;
805 Ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis.
Ergo nec clipeo juvenis subsistere tantum,
Nec dextra valet: injectis sic undique telis
Obruitur. Strepit assiduo cava tempora circum
Tinnitu galea, et saxis solida æra fatiscunt;
810 Discussæque jubæ capiti; nec sufficit umbo
Ictibus; ingeminant hastis et Troës et ipse
Fulmineus Mnestheus. Tum toto corpore sudor
Liquitur, et piceum (nec respirare potestas)

ῶν. ̓Αργείοι δ' ὑπεχώρησαν, λῆξαν δὲ φόνοισ Φὰν δέ τιν ἀθανάτων ἐξ οὐρανοῦ ἀστερόεντος Τρωσὶν ἀλεξήσοντα κατέλθεμεν, ὡς ἐλέλιχ θεν.

789. Turnus paullatim] II. x'. 543. Ζεὺς δὲ πατὴρ Αἴανθ ̓ ὑψίζυγος ἐν φόβον ὥρσε· Στῆ δὲ ταφὼν, ἔπιθεν δὲ βάλεν σάκος ἑπταβόειον· Τρέσσε δὲ παπτήνας ἐφ ̓ ὁμίλῳ, θηρὶ ἐοικώς, Εντροπαλιζόμενος, ὀλίγον γόνυ γουνὸς ἀμείβων. Ως δ' αἴθωνα λέοντα βοῶν ἀπὸ μεσσαύλοιο Εσσεύοντο κύνες τε καὶ ἀνέ ρες ἀγροιῶται, Οἵτέ μιν οὐκ εἰῶσι βοῶν ἐκ πίας ἐλέσθαι, Πάννυχοι ἐγρήσσοντες· ὁ δὲ κρειῶν ἐρατίζων, Ιθύει· ἀλλ ̓ οὔτι πρήσσει. θαμίες γὰρ ἄκοντες ̓Αντίοι ἀίσσουσι θρασειάων ἀπὸ χειρῶν, Καιόμεναί τε δεται, τάς τε τρεῖς ἐσσύμενός περ' Ηωθεν δ ̓ ἀπὸ νόσφιν ἔβη τετιήοτι θυμῷ· Ως Αἴας τότ' ἀπὸ Τρώων τετιημένος ἦτορ με πόλλ' αέκων.

κίτ ̓ ἔμιμνε βιάζετο γὰρ βελέεσσι Δάμια μιν Ζηνός τε νέος, καὶ Τρῶες ἀγαθοὶ Βάλλοντες· δεινὴν δὲ περὶ κροτάφοισι φαεινὴ Πήληξ βαλλομένη καναχὴν ἔχει βάλλετο δ' αἰεὶ Καπφάλαρ' εὐποίηθ ̓· ὁ δ' ἀριστερὸν ὦμον ἔκαμνεν, Εμπεδον αἶὲν ἔχων σάκος αιόλον· οὐδὲ δύναντο ̓Αμφ ̓ αὐτῷ πελεμίξαι, ἐφείδοντες βελέεσσιν· Αἰεὶ δ ̓ ἀργαλέῳ ἔχετ' ἄσθματι καδδί οἱ ἱδρὼς Πάντοθεν ἐκ μελέων πολὺς ἔρειν, οὐδέ τη εἶχεν ̓Αμπνεῦσαι πάντη δὲ κακὸν κακῷ ἰστήρικτο.

807. Sic undique] Ennius de pugna Istrorum cum Coelio Tribuno, fragm. ex Ann. xv. Undique conveniunt, velut imber, tela Tribuno. Configunt parmam; tinnit hastilibus umbo; Æratæ sonitant galeæ: sed nec pote quisquam Undique nitendo corpus discerpere ferro. Semper abundanteis hastas frangitque quatitque. Totum sudor habet corpus; multumque laborat; Nec respirandi fit copia; præpete ferro Istri, tela manu jacienteis, sollicitabant. Occumbunt multi leto, ferroque lapique Aut intra meros, aut extra præcipe casu.