Regem adit, et regi memorat nomenque genusque; 150 Quidve petat, quidve ipse ferat; Mezentius arma Quæ sibi conciliet, violentaque pectora Turni, Edocet; humanis quæ sit fiducia rebus

Admonet, immiscetque preces: haud fit mora; Tarcho
Jungit opes, fœdusque ferit. Tum libera fati
155 Classem conscendit jussis gens Lydia divôm,
Externo commissa duci. Æneïa puppis

Prima tenet, rostro Phrygios subjuncta leones;
Imminet Ida super, profugis gratissima Teucris.
Hic magnus sedet Æneas, secumque volutat
160 Eventus belli varios; Pallasque sinistro
Affixus lateri jam quærit sidera, opaca
Noctis iter, jam quæ passus terraque marique.
Pandite nunc Helicona, deæ, cantusque movete;
Quæ manus interea Tuscis comitetur ab oris
165 Ænean, armetque rates, pelagoque vehatur.

Massicus ærata princeps secat æquora tigri:
Sub quo mille manus juvenum, qui monia Clusi,
Quique urbem liquere Cosas : quîs tela, sagittæ
Corytique leves humeris et letifer arcus.

170 Una torvus Abas: huic totum insignibus armis
Agmen, et aurato fulgebat Apolline puppis.
Sexcentos illi dederat Populonia mater

Expertos belli juvenes: ast Ilva trecentos
Insula, inexhaustis Chalybum generosa metallis.
175 Tertius, ille hominum divômque interpres Asylas,
Cui pecudum fibræ, cœli cui sidera parent,
Et linguæ volucrum, et præsagi fulminis ignes,
Mille rapit densos acie atque horrentibus hastis.
Hos parere jubent Alpheæ ab origine Pisæ;
180 Urbs Etrusca solo. Sequitur pulcherrimus Astur,
Astur equo fidens et versicoloribus armis.
Tercentum adjiciunt, mens omnibus una sequendi,
Qui Cærete domo, qui sunt Minionis in arvis,
Et Pyrgi veteres, intempestæque Graviscæ.

154. Libera fati] V. Æn. viii. 502, 3. Vulgo fatis.

163. Pandite nunc] Cf. vii. 641. 169. Corytus, γώρυτος, ἡ θήκη τοῦ τόξου. Schol. ad Od. φ'. 54.—Από πασσάλου αἴνυτο τόξον Αὐτῷ γωρυτῷ, ὅς οἱ περίκεια το φαεινός.

173. Ilva, s. Ethalia. Strab. v. sïdoμev δὲ, ἀναβάντες ἐπὶ τὸ Ποπλώνιον, τοὺς ἔργα. ζομένους τὸν σίδηρον τὸν ἐκ τῆς Αἰθαλίας κοι μιζόμενον· οὐ δύναται συλλιπαίνεσθαι [h. e. in stricturam cogi, Serv. h. 1. ex

γὰρ

Varrone] καμινευόμενος ἐν τῇ νήσῳ κομίζε ται δ ̓ εὐθὺς ἐκ τῶν μετάλλων εἰς τὴν ἤπει gov. Τοῦτο δὲ δὴ παράδοξον ἡ νῆσος ἔχει, καὶ τὸ τὰ ὀρύγματα ἀναπληροῦσθαι πάλιν τῷ χρόνῳ τὰ μεταλλευθέντα.

179. Alphee h. e. Eliacæ.

181. Versicoloribus] II. '. 504.-xλvτὰ τεύχεα ποικίλα χαλκῷ.

184. Serv. ex Catone: Graviscæ ideo dictæ sunt, quod gravem aërem sustinent. Sed de his omnibus v. Cluver. Ital. Ant.

185 Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello, Transierim, Cinyra, et paucis comitate Cupavo, Cujus olorinæ surgunt de vertice pennæ :

(Crimen amor vestrum, formæque insigne paternæ.)
Namque ferunt, luctu Cycnum Phaethontis amati,
190 Populeas inter frondes umbramque sororum
Dum canit, et mæstum musa solatur amorem,
Canentem molli pluma duxisse senectam ;
Linquentem terras, et sidera voce sequentem.
Filius, æquales comitatus classe catervas,
195 Ingentem remis Centaurum promovet : ille
Instat aquæ, saxumque undis immane minatur
Arduus, et longa sulcat maria alta carina.

Ille etiam patriis aginen ciet Ocnus ab oris,
Fatidicæ Mantus et Tusci filius amnis,

200 Qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen;
Mantua, dives avis: sed non genus omnibus unum;
Gens illi triplex, populi sub gente quaterni:
Ipsa caput populis: Tusco de sanguine vires.
Hinc quoque quingentos in se Mezentius armat,
205 Quos patre Benaco velatus arundine glauca
Mincius infesta ducebat in æquora pinu.

It gravis Aulestes, centenaque arbore fluctus
Verberat adsurgens: spumant vada marmore verso.
Hunc vehit immanis Triton et cærula concha
210 Exterrens freta: cui laterum tenus hispida nanti
Frons hominem præfert, in pristin desinit alvus;
Spumea semifero sub pectore murmurat unda.
Tot lecti proceres ter denis navibus ibant
Subsidio Trojæ, et campos salis ære secabant.
Jamque dies coelo concesserat; almaque curru
Noctivago Phoebe medium pulsabat Olympum :
Eneas (neque enim membris dat cura quietem)

215

186. Cupavo, Cycni filius. Obscurior locus est: et versum 188. delendum esse Heynius censet.

189. Cycnum] Cf. Ovid. Met. ii. 367. et seqq. Antequam autem Italia supe rior Græcis innotuerat, ad Ligures eam in universum referre solebant.-Sed v. Cl. Heyu. in notis et V. L. ad h. 1. et ejusdem Exc. i. ad librum vii.

200. Mantua ah Ocno Tusco condita fuerat, (vid. ad Ecl. ix. 60.) et videtur fuisse ex iis xii. coloniis, quas memorat Liv. v. 33. Tuscorum ante Romanum imperium late terra marique opes patuere.-li in utrumque mare vergentes incoluere urbibus duodenis terras; prius cis Apenninum ad inferum mare, postea

trans Apenninum, totidem, quot capita originis erant, coloniis missis: quæ trans Padum omuia loca, (excepto Venetorum angulo, qui sinum circumcolunt maris,) usque ad Alpes tenuere.-Cf. Plin. iii. 19.

205. Benaco] V. ad. Geo. ii. 159. 207. Centena] II. v. 247.—Ovð äv vnûs ἑκατόνζυγος ἄχθος ἄροιτο.

212. Spumea] Apollon. i. 542. 'Apeã d' ἔνθα καὶ ἔνθα κελαινὴ ἐκήκιεν ἅλμη, Δεινὸν μορμύρουσα ἐρισθενέων μένει ἀνδρῶν.

216. Noctivago] Tractum est (inquit Macrobius) ab Egnatio de rerum natura, lib. i. Roscida noctivagis astris labentibus Phoebe Pulsa loco cessit, concedens lucibus altis.

Ipse sedens clavumque regit velisque ministrat.
Atque illi medio in spatio chorus, ecce, suarum
220 Occurrit comitum : Nymphæ, quas alma Cybebe
Numen habere maris Nymphasque e navibus esse
Jusserat, innabant pariter, fluctusque secabant,
Quot prius æratæ steterant ad littora proræ.
Agnoscunt longe regem, lustrantque choreis.
225 Quarum, quæ fandi doctissima, Cymodocea
Pone sequens dextra puppim tenet, ipsaque dorso
Eminet, ac læva tacitis subremigat undis.

Tum sic ignarum alloquitur: Vigilasne, deûm gens,
Enea? vigila, et velis immitte rudentes.
230 Nos sumus Idææ sacro de vertice pinus,
'Nunc pelagi Nymphæ, classis tua.

Perfidus ut nos

Præcipites ferro Rutulus flammaque premebat, Rupimus invitæ tua vincula, teque per æquor 'Quærimus. Hanc Genetrix faciem miserata refecit, 235 Et dedit esse deas, ævumque agitare sub undis. 'At puer Ascanius muro fossisque tenetur

240

'Tela inter media atque horrentes Marte Latinos.
'Jam loca jussa tenent forti permixtus Etrusco
'Arcas eques. Medias illis opponere turmas,
'Ne castris jungant, certa est sententia Turno.
'Surge age, et Aurora socios veniente vocari

Primus in arma jube, et clipeum cape: quem dedit ipse 'Invictum Ignipotens, atque oras ambiit auro.

• Crastina lux, mea si non irrita dicta putâris, 245 Ingentes Rutulæ spectabit cædis acervos.' Dixerat: et dextra discedens impulit altam,

Haud ignara modi, puppim. Fugit illa per undas Ocior et jaculo et ventos æquante sagitta. Inde aliæ celerant cursus. Stupet inscius ipse 250 Tros Anchisiades: animos tamen omine tollit. Tum breviter supera adspectans convexa precatur: 'Alma Parens Idæa Deum, cui Dindyma cordi,

Turrigeræque urbes, bijugique ad frena leones;

Tu mihi nunc pugnæ princeps; tu rite propinques
255 Augurium, Phrygibusque adsis pede, diva, secundo.'
Tantum effatus: et interea revoluta ruebat
Matura jam luce dies, noctemque fugârat.

220. Cybebe] Etym. Magn. Kußńßuv κυρίως τὸ ἐπὶ τὴν κεφαλὴν ῥίπτειν. ὅθεν καὶ τὴν μητέρα τῶν θεῶν ἀπὸ τοῦ ἐνθουσιασμοῦ Κυβήβην λέγουσιν· αἰτία γὰρ ἐνθουσιασμοῦ τοῖς μύσταις γίνεται.

223. Quot prius] Cf. ix. 121.

246. Dextra] Apollon. ii. 598. ubi navem Argo Minerva—Στιβαρῆς ἀντέσπασε

πέτρης Σκαιη, δεξιτερῇ δὲ διαμπερές ὦσε φέ ρεσθαι. Ἡ δ' ικίλη πτερόεντι μετήορος ἔσσυτ' ὀϊστῷ.

247. Modi] Serv. Impulit ea navem libramento peritiæ et moderationis, quippe quæ navis ipsa fuerat.

253. Vid. Lucretii locum ad Æn. ix. 82. cit.

Principio sociis edicit, signa sequantur,

Atque animos aptent armis, pugnæque parent se. 26ο Jamque in conspectu Teucros habet et sua castra, Stans celsa in puppi: clipeum cum deinde sinistra Extulit ardentem. Clamorem ad sidera tollunt Dardanidæ e muris. Spes addita suscitat iras. Tela manu jaciunt. Quales sub nubibus atris 265 Strymoniæ dant signa grues, atque æthera tranant Cum sonitu, fugiuntque notos clamore secundo. At Rutulo regi ducibusque ea mira videri Ausoniis; donec versas ad littora puppes Respiciunt, totumque allabi classibus æquor. 270 Ardet apex capiti, cristisque a vertice flamma Funditur, et vastos umbo vomit aureus ignes : Non secus, ac liquida si quando nocte cometa Sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor: Ille sitim morbosque ferens mortalibus ægris 275 Nascitur, et lævo contristat lumine column. Haud tamen audaci Turno fiducia cessit Littora præcipere, et venientes pellere terra. [Ultro animos tollit dictis, atque increpat ultro :] Quod votis optâstis, adest, perfringere dextra. 280 In manibus Mars ipse, viri. Nunc conjugis esto 'Quisque suæ tectique memor; nunc magna referto • Facta patrum, laudes. Ultro occurramus ad undam, 'Dum trepidi egressique labant vestigia prima. 'Audentes Fortuna juvat.'

285 Hæc ait, et secum versat, quos

ducere contra,
Vel quibus obsessos possit concredere muros.
Interea Æneas socios de puppibus altis
Pontibus exponit: multi servare recursus

264. Quales sub] I. γ'. 3. Ηὔτε περ κλαγγή γεράνων πέλει οὐρανόθι πρὸς Αἴτ ̓ ἐπεὶ οὖν χειμῶνα φύγον καὶ ἀθέσφατον ἔμβρον, Κλαγγῇ ταίγε πέτονται. Το διο

270. Ardet apex] 11. s. 4. de Diomede, Δαῖί οἱ ἐκ κόρυθός τε καὶ ἀσπίδος ἀκάματον πῦρ, Αστέρ ἐπωρινῷ ἐναλίγκιον, ὅστε μά λιστα Λαμπρὸν παμφαίνησι λελουμένος Ωκεανοῖο· Τοῖόν οἱ πῦρ δαῖον ἀπὸ κρατός τε καὶ ὤμων.

Sed de Achille, Il. σ'. 205. ̓Αμφὶ δέ οἱ κεφαλῇ νέφος ἔστεψε δια θεάων Χρύσεον, ἐκ δ' αὐτοῦ δαῖς φλόγα παμφανόωσαν. Ως ἀπ' ̓Αχιλλήος κεφαλῆς σέλας αἴθερ ̓ ἵκανε.

273. Sirius] 11. χ'. 25. Τὸν δ ̓ ὁ γέρων Πρίαμος πρῶτος ἴδεν ὀφθαλμοῖσι, Παμφαί κονθ ̓ ὥστ ̓ ἀστέρ, ἐπεσσύμενον πεδίοιο, Ὃς ρά τ' οπώρης εἶσιν ἀρίζηλοι δέ οἱ αὐγαὶ Φαίνον ται πολλοῖσι μετ' ἄστρασι νυκτὸς ἀμολγῷ· Ον τε Κύνα Ωρίωνος ἐπίκλησιν καλέουσι·

Λαμπρότατος μὲν ὅγ' ἐστὶ, κακὸν δέ τε σῆμα τέτυκται, Καί τε φέρει πολλὸν πυρετὸν δειλοῖσι βροτοῖσιν Ὣς τοῦ χαλκὸς ἔλαμπι περὶ στήθεσσι θέοντος.

278. Vs. est huc retractus ex Æn. ix. 127.

279. Quod votis] Π. π'. 207.—Νῦν δὲ πέφανται Φυλόπιδος μέγα ἔργον, ἕης τὸ πρὶν γ' ἐράασθε.

28o. Nunc conj.] 11. 6. 661. "Ω φίλοι, ἀνέρες ἐστὲ, καὶ αἰδῶ θέσθ ̓ ἐνὶ θυμῷ Αλλων ἀνθρώπων· ἐπὶ δὲ μνήσασθε ἕκαστος Παίδων, ἠδ ̓ ἀλόχων, καὶ κτήσιος, ἠδὲ τοκήων, Ημὲν ὅτε ζώουσι, καὶ ᾧ κατατεθνήκασι.

282. Laudes] F. et laudes. H. 284. Audentes] Ennius: Fortibus est fortuna viris data.

288. Pontes τὰς ἐπιβάθρας et ἀποβάθρας navium dixit.

Languentis pelagi, et brevibus se credere saltu; 290 Per remos alii. Speculatus littora Tarcho,

Qua vada non spirant, nec fracta remurmurat unda,
Sed mare inoffensum crescenti allabitur æstu;
Advertit subito proras, sociosque precatur :

Nunc, o lecta manus, validis incumbite remis;
295 Tollite, ferte rates; inimicam findite rostris
'Hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina.
'Frangere nec tali puppim statione recuso;

Arrepta tellure semel.' Quæ talia postquam
Effatus Tarcho: socii consurgere tonsis,
300 Spumantesque rates arvis inferre Latinis;
Donec rostra tenent siccum, et sedere carinæ
Omnes innocua. Sed non puppis tua, Tarcho.
Namque, inflicta vadis, dorso dum pendet iniquo,
Anceps sustentata diu, fluctusque fatigat;
305 Solvitur, atque viros mediis exponit in undis:
Fragmina remorum quos et fluitantia transtra
Impediunt, retrahitque pedem simul unda relabens.
Nec Turnum segnis retinet mora: sed rapit acer
Totam aciem in Teucros, et contra in littore sistit,
310 Signa canunt. Primus turmas invasit agrestes
Æneas, omen pugnæ, stravitque Latinos,

Occiso Therone, virûm qui maxumus ultro
Ænean petit: huic gladio perque ærea suta,
Per tunicam squalentem auro, latus haurit apertum.
315 Inde Lichan ferit, exsectum jam matre peremta,
Et tibi, Phoebe, sacrum, casus evadere ferri
Quod licuit parvo. Nec longe, Cissea durum,
Immanemque Gyan, sternentes agmina clava,
Dejecit leto: nihil illos Herculis arma,

320 Nec validæ juvere manus, genitorque Melampus,
Alcidæ comes, usque graves cum terra labores
Præbuit. Ecce Pharo, voces dum jactat inertes,
Intorquens jaculum clamanti sistit in ore.
Tu quoque, flaventem prima lanugine malas
325 Dum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon;
Dardania stratus dextra, securus amorum,

Qui juvenum tibi semper erant, miserande, jaceres:
Ni fratrum stipata cohors foret obvia, Phorci

291. Spirant] Cf. Geo. i. 327.

301. Siccum] Od. s'. 402.—Esgòv nærí९०००.

303. Dorso] Serv. Dorsum est durior arena, quæ remeantibus fluctibus et euntibus densetur, et in modum saxi indurescit; quod a nautis pulvinus vocatur.

310. Agrestes] Cf. vii. 573.

314. Squalentem auro] Accius in Pelopidis: Ejus serpentis squamæ squalido auro et purpura prætextæ. V. Macrob. vi. 7.

319. Herculis] Vid. Æn. viii. 203.