Quæ modo victorem Latio Pallanta ferebat.
Arcades ad portas ruere, et de more vetusto
Funereas rapuere faces. Lucet via longo

Ordine flammarum, et late discriminat agros. 145 Contra turba Phrygum veniens plangentia jungunt Agmina. Quæ postquam matres succedere tectis Viderunt, mæstam incendunt clamoribus urbem. At non Evandrum potis est vis ulla tenere: Sed venit in medios. Feretro Pallanta reposto 150 Procubuit super, atque hæret lacrimansque gemensque, Et via vix tandem voci laxata dolore est: Non hæc, o Palla, dederas promissa parenti. 'Cautius ut sævo velles te credere Marti! 'Haud ignarus eram, quantum nova gloria in armis, 155 Et prædulce decus primo certamine posset. • Primitiæ juvenis misera! bellique propinqui 'Dura rudimenta! et nulli exaudita deorum 'Vota precesque meæ! tuque, o sanctissima conjunx, 'Felix morte tua, neque in hunc servata dolorem! 160 Contra ego vivendo vici mea fata, superstes

'Restarem ut genitor. Troum socia arma secutum 'Obruerent Rutuli telis! animam ipse dedissem, "Atque hæc pompa domum me, non Pallanta, referret! Nec vos arguerim, Teucri, nec fœdera, nec, quas 165 Junximus hospitio, dextras: sors ista senectæ 'Debita erat nostræ. Quod si immatura manebat 'Mors natum: cæsis Volscorum millibus ante, 'Ducentem in Latium Teucros cecidisse juvabit. Quin ego non alio digner te funere, Palla,

170 Quam pius Æneas, et quam magni Phryges, et quam
Tyrrhenique duces, Tyrrhenûm exercitus omnis.
Magna tropæa ferunt, quos dat tua dextera leto.
Tu quoque nunc stares immanis truncus in armis:
Esset par ætas, et idem si robur ab annis,
175 Turne. Sed infelix Teucros quid demoror armis?
Vadite, et hæc memores regi mandata referte:
"Quod vitam moror invisam, Pallante peremto,
"Dextera causa tua est; Turnum gnatoque patrique
Quam debere vides. Meritis vacat hic tibi solus
180" Fortunæque locus. Non vitæ gaudia quæro ;
"Nec fas: sed nato manes perferre sub imos.'

149. Feretro] Il. o'. 233.— Þíλo dàμΦίσταν ἑταῖροι Μυρόμενοι· μετὰ δέ σφι ποδώ της εἶπετ' ̓Αχιλλεὺς, Δάκρυα θερμὰ χέων, ἐπεὶ εἴσιδε πιστὸν ἑταῖρον Κείμενον ἐν φερέτρω, δεδαϊγμένον ὀξει χαλκῷ· Τόν δ' ἤτοι μὲν ἔπεμσε σὺν ἵπποισιν καὶ ὄχεσφιν Ες πόλεμον, οὐδ ̓ αὖτις ἐδέξατο νοστήσαντα.

152. Non hæc. V. Catulli locum ad Æn. iv. 316.

179. Quam d. vides. Meritis] Vulgaris interpunctio est hæc: Quam debere vides meritis. Vacat hic tibi, ect.

181. Sed nato m.] F. sed nato hoc m. ect. v. Heyn.

Aurora interea miseris mortalibus almam
Extulerat lucem, referens opera atque labores.
Jam pater Æneas, jam curvo in littore Tarcho
185 Constituere pyras. Huc corpora quisque suorum
More tulere patrum: subjectisque ignibus atris
Conditur in tenebras altum caligine cœlum.
Ter circum accensos, cincti fulgentibus armis,
Decurrere rogos; ter mæstum funeris ignem
190 Lustravere in equis; ululatusque ore dedere.
Spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma.
It cœlo clamorque virûm clangorque tubarum.
Hinc alii spolia occisis derepta Latinis
Conjiciunt igni; galeas, ensesque decoros,
195 Frenaque, ferventesque rotas; pars munera nota,
Ipsorum clipeos, et non felicia tela.

Multa boum circa mactantur corpora Morti;
Sætigerosque sues raptasque ex omnibus agris
In flammam jugulant pecudes. Tum littore toto
200 Ardentes spectant socios, semiustaque servant
Busta; neque avelli possunt; nox humida donec
Invertit cœlum stellis fulgentibus aptum.

Nec minus et miseri diversa in parte Latini
Innumeras struxere pyras, et corpora partim
205 Multa virum terræ infodiunt, avectaque partim
Finitimos tollunt in agros, urbique remittunt;
Cetera, confusæque ingentem cædis acervum
Nec numero nec honore, cremant; tunc undique vasti
Certatim crebris collucent ignibus agri.

210 Tertia lux gelidam cœlo dimoverat umbram:
Mærentes altum cinerem et confusa ruebant
Ossa focis, tepidoque onerabant aggere terræ.
Jam vero in tectis, prædivitis urbe Latini,
Præcipuus fragor, et longi pars maxima luctus.
215 Hic matres, miseræque nurus, hîc cara sororum
Pectora mærentum, puerique parentibus orbi,
Dirum exsecrantur bellum Turnique hymenæos:

182. Miseris mortalibus] Hom. du1201σι βροτοῖσι Cf. Π. ρ. 445. Η ἵνα δυστήνοισι μετ' ἄνδρασιν ἄλγε ἔχητον; Οὐ μὲν γὰρ τί που ἐστὶν οιζυρώτερον ἀνδρὸς Πάντων, ὅσσα τε γαῖαν ἐπιπνείει τε καὶ ἔρπει.

Et Lucret. v. 942. Pabula dia,-miseris mortalibus ampla.

188. Ter circum] Il. 4. 12.-Oi d ὤμωξαν ἀολλέες· ἦρχε δ' Αχιλλεύς. Οἱ δὲ τρὶς περὶ νεκρὸν εὐτριχας ἤλασαν ἵππους Μυρέμενοι, μετὰ δέ σφι Θέτις γόου ἵμερον ώρσε. Δεύοντο ψάμαθοι, δεύοντο δὲ τεύχεα φωτῶν Δάκρυσι· τοῖον γὰρ πόθεον μήστωρα φόβοιο.

Sed hæc omnia illustranda sunt ex II. 4. 1–257. n. 420-432. w. 677. seqq. Odyss. . 38. seqq. V. ad Æn. vi. 216.

197. Multa boum] II. 4'. 29.—Abràg ὁ τοῖσι τάφον μενοεικία δαίνυ. Πολλοὶ μὲν βόες ἀργοὶ ὀρέχθεον ἀμφὶ σιδήρῳ, Σφαζόμενοι πολλοὶ δ ̓ ὅιες καὶ μηκάδες αἶγες· Πολλοὶ δ' ἀργιόδοντες θες, θαλέθοντες ἀλοιφή.

202. Invertit cælum] Cf. Æn. ii. 250. iv. 482. vi. 798.

210. Tertia lux] V. locum ex II. '. ad vi. 226. citatum.

Ipsum armis, ipsumque jubent decernere ferro; Qui regnum Italiæ et primos sibi poscat honores. 220 Ingravat hæc sævus Drances, solumque vocari Testatur, solum posci in certamina Turnum. Multa simul contra variis sententia dictis

225

Pro Turno; et magnum reginæ nomen obumbrat;
Multa virum meritis sustentat fama tropæis.

Hos inter motus, medio in flagrante tumultu,
Ecce, super mæsti magna Diomedis ab urbe
Legati responsa ferunt; nihil omnibus actum
Tantorum impensis operum; nil dona, neque aurum,
Nec magnas valuisse preces; alia arma Latinis
230 Quærenda, aut pacem Trojano ab rege petendam.
Deficit ingenti luctu rex ipse Latinus.

Fatalem Ænean manifesto numine ferri,
Admonet ira deûm, tumulique ante ora recentes.
Ergo concilium magnum, primosque suorum
235 Imperio accitos, alta intra limina cogit.
Olli convenere, fluuntque ad regia plenis
Tecta viis. Sedet in mediis et maxumus ævo,
Et primus sceptris, haud læta fronte, Latinus.
Atque hic legatos Ætola ex urbe remissos,
240 Quæ referant, fari jubet, et responsa reposcit
Ordine cuncta suo. Tum facta silentia linguis;
Et Venulus dicto parens ita farier infit:

• Vidimus, o cives, Diomede Argivaque castra ;
'Atque iter emensi casus superavimus omnes;
245 Contigimusque manum, qua concidit Ilia tellus.
'Ille urbem Argyripam, patriæ cognomine gentis,
'Victor Gargani condebat Iapygis arvis.

Postquam introgressi, et coram data copia fandi: 'Munera præferimus, nomen patriamque docemus; 250 'Qui bellum intulerint, quæ causa attraxerit Arpos. Auditis ille hæc placido sic reddidit ore:

"O fortunatæ gentes, Saturnia regna,

"Antiqui Ausonii, quæ vos fortuna quietos "Sollicitat, suadetque ignota lacessere bella? 255 Quicumque Iliacos ferro violavimus agros

"(Mitto ea, quæ muris bellando exhausta sub altis,
"Quos Simoïs premat ille viros), infanda per orbem

227. Legati] Cf. viii. 9, seqq.

246. Argyripam] Strab. p. 283. 'Exaλεῖτο δ' ἐξαρχῆς "Αργος Ιππιον, εἶτ ̓ Αργυ ρίπη, εἶτα νῦν "Αρποι—καὶ πολλὰ δείκνυται τῆς Διομήδους ἐν τούτοις τοῖς τόποις δυναστεί ας σημεία.

Patria-gentis] Nam Diomedes, licet

origine Ætolus, Argis regnaverat, Argivosque ad Trojam duxerat. v. II. B'. 559. 252. Saturnia] Cf. viii. 324.—Ausonii, v. ad lib. vii. extr.

257. Quos Simois] V. Æn. i. 100. Cf. et Od. y. 107. seqq. q. v. ad Æn. i. 99. cit.

лаз

"Supplicia et scelerum pœnas expendimus omnes, "Vel Priamo miseranda manus. Scit triste Minervæ 260 "Sidus, et Euboïcæ cautes, ultorque Caphereus. "Militia ex illa diversum ad littus adacti; "Atrides Protei Menelaus adusque columnas "Exsulat; Ætnæos vidit Cyclopas Ulixes. "Regna Neoptolemi referam, versosque Penates 265 "Idomenei? Libycone habitantes littore Locros? "Ipse Mycenæus magnorum ductor Achivôm "Conjugis infandæ prima intra limina dextra "Oppetiit; devictam Asiam subsedit adulter. "Invidisse deos, patriis ut redditus aris 270"Conjugium optatum et pulchram Calydona viderem! "Nunc etiam horribili visu portenta sequuntur, "Et socii amissi petierunt æthera pennis, "Fluminibusque vagantur aves (heu dira meorum "Supplicia!) et scopulos lacrimosis vocibus implent. 275" Hæc adeo ex illo mihi jam speranda fuerunt "Tempore, cum ferro cœlestia corpora demens "Appetii, et Veneris violavi volnere dextram.. "Ne vero, ne me ad tales impellite pugnas. "Nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum 280 "Pergama; nec veterum memini lætorve malorum. "Munera, quæ patriis ad me portatis ab oris,

"Vertite ad Ænean. Stetimus tela aspera contra, "Contulimusque manus: experto credite, quantus "In clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastamı. 285 "Si duo præterea tales fdæa tulisset

"Terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes
"Dardanus, et versis lugeret Græcia fatis.
"Quidquid apud duræ cessatum est monia Troja,

259. Vel Priamo] Servius: Est Pacuvii, qui ait; Si Priamus adesset, et ipse ejus commiseresceret.

260. Minerva sidus] Tempestas ab ea commota, cf. Æn. i. 39. seqq.-Caphareus, Eubœæ prom.

262. Protei columnæ, h. e. Pharos ins. Cf. Od. . 351-354. seqq.

264. Neoptolemi] Cf. Æn. iii. 293. seqq.-Idomenei, v. ibid. 121. seqq.

265. Libyco-Locros] Historia ignota est: sed potuit deberi Cyclicis iis poetis, qui Noorous scripserant. Indidem fortasse sunt nonnulla, quæ cum hic de Diomede, tum in Æn. ii. et iii. de cæteris Græcorum ducibus poeta tradidit.-Locri Opuntii sunt, Ajacis Oïlei comites, v. II. B'. 527. seqq.

266. Ipse Mycenæus] Od. x'. 408. ubi

Agamemnonis umbra, 'Αλλά μοι Αίγι σθος τεύξας θάνατόν τε μόρον τι Εκτα, σὺν οὐλομένῃ ἀλόχῳ, οἶκόνδε καλέσσας, Δειπνίσ σας, ὡς τίς τε κατέκτανε βοῦν ἐπὶ φάτνη.

272. Et socii] Plinius N. H. x. c. 44. Nec Diomedeas præteribo aves. Juba eas catarractas vocat: eis esse dentes; oculosque igneo colore, cætero candidis, tradens: etc. Uno hæ in loco totius orbis visuntur, in insula quam diximus nobilem Diomedis tumulo et delubro, contra Apuliæ oram, fulicarum similes. -Inde origo fabulæ, Diomedis socios in earum effigies esse mutatos.-Cf. Ov. Met. xiv. 457. seqq. Aristot. Oavp. 'Axovou. p. 100. ed Sylb.

277. Veneris-dextram] V. II. i'. 336.

seqq.

290

"Hectoris Æneæque manu victoria Graiûm
"Hæsit, et in decumum vestigia rettulit annum.
"Ambo animis, ambo insignes præstantibus armis
"Hic pietate prior. Coeant in fœdera dextræ,

Qua datur: ast, armis concurrant arma, cavete."
'Et responsa simul quæ sint, rex optume, regis
295 Audisti, et quæ sit magno sententia bello.'
Vix ea legati; variusque per ora cucurrit

Ausonidum turbata fremor: ceu, saxa morantur
Cum rapidos amnes, fit clauso gurgite murmur,
Vicinæque fremunt ripe crepitantibus undis.
300 Ut primum placati animi, et trepida ora quiêrunt,
Præfatus divos solio rex infit ab alto:

Ante equidem summa de re statuisse, Latini,
Et vellem, et fuerat melius; non tempore tali
'Cogere concilium, cum muros adsidet hostis.
305 Bellum importunum, cives, cum gente deorum
Invictisque viris gerimus, quos nulla fatigant

310

Prælia, nec victi possunt absistere ferro.

'Spem, si quam adscitis Ætolûm habuistis in armis,
Ponite. Spes sibi quisque. Sed hæc, quam angusta, videtis.
'Cetera qua rerum jaceant perculsa ruina,

'Ante oculos interque manus sunt omnia vestras.
'Nec quemquam incuso. Potuit quæ plurima virtus
Esse, fuit. Toto certatum est corpore regni.

'Nunc adeo, quæ sit dubiæ sententia menti, 315 Expediam, et paucis (animos adhibete) docebo. Est antiquus ager Tusco mihi proximus amni, 'Longus, in occasum, fines super usque Sicanos; 'Aurunci Rutulique serunt, et vomere duros 'Exercent colles, atque horum asperrima pascunt. 320 'Hæc omnis regio, et celsi plaga pinea montis, • Cedat amicitiæ Teucrorum; et fœderis æquas 'Dicamus leges, sociosque in regna vocemus; 'Considant, si tantus amor, et moenia condant.

289. Hectoris Æn.] Il. g. 513. "Exτως, Αἰνείας θ', οἱ Τρώων εἰσὶν ἄριστοι.

Cf. II. . 77. II. '. 467. seqq.

290. Hæsit] M. Seneca Suas. 2. Messala aiebat, hic Virgilium debuisse desinere; quod sequitur (et in dec.) explementum esse.-Cf. Æn. ix. 155.

297. Ceu, saxa] Il B'. 142. "Os Páτo" κ. τ. λ. Κινήθη δ' ἀγορὴ, ὡς κύματα μας κρὰ θαλάσσης Πόντου Ικαρίοιο, τὰ μέν το Ευρός τε Νότος τε Ὥρος, έπαιξας πατρὸς Διὸς ἐκ νεφελάων.

309. Ponite. Spes] Unicum hoc est apud Maronem exemplum Syllaba bre

vis ante duplicem hujusmodi consonam positæ.

316. Est ager mihi] Servius: Cato dicit, Trojanos a Latino accepisse agrum, qui est inter Laurentum et castra Trojana, jugerum DCC. Cf. et Dionys. i. 59. Quin potuit esse ipsius Latini riusvos; v. ad ix. 274.

317. Fines usque Sicanos, i. e. usque ad ea loca, in quibus nunc Roma est; hæc enim Siculi habitaverant. Illi autem a Liguribus pulsi erant, Ligures a Sacranis, Sacrani ab Aboriginibus. v. Serv. Cf. et Æn. vii. 795.