Diva deam, stagnis quæ fluminibusque sonoris 140 Præsidet; hunc illi rex ætheris altus honorem Jupiter erepta pro virginitate sacravit :

Nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro, 'Scis, ut te cunctis unam, quæcumque Latinæ 'Magnanimi Jovis ingratum adscendere cubile, 145 Prætulerim, cœlique lubens in parte locârim: 'Disce tuum, ne me incuses, Juturna, dolorem. 'Qua visa est fortuna pati, Parcæque sinebant Ĉedere res Latio, Turnum et tua moenia texi: Nunc juvenem imparibus video concurrere fatis, 150 Parcarumque dies et vis inimica propinquat.

'Non pugnam adspicere hanc oculis, non fœdera possum. Tu, pro germano si quid præsentius audes,

'Perge; decet. Forsan miseros meliora sequentur.' Vix ea quum lacrimas oculis Juturna profudit: 155 Terque quaterque manu pectus percussit honestum. 'Non lacrimis hoc tempus, ait Saturnia Juno:

Accelera, et fratrem, si quis modus, eripe morti :
'Aut tu bella cie, conceptumque excute fœdus.
'Auctor ego audendi.' Sic exhortata reliquit
160 Incertam, et tristi turbatam volnere mentis.
Interea reges, ingenti mole Latinus

Quadrijugo vehitur curru, cui tempora circum
Aurati bis sex radii fulgentia cingunt,
Solis avi specimen: bigis it Turnus in albis,
165 Bina manu lato crispans hastilia ferro.
Hinc pater Æneas, Romanæ stirpis origo,
Sidereo flagrans clipeo et cœlestibus armis,
Et juxta Ascanius, magnæ spes altera Romæ,
Procedunt castris; puraque in veste sacerdos
170 Sætigeri fœtum suis, intonsamque bidentem,
Attulit, admovitque pecus flagrantibus aris.
Illi ad surgentem conversi lumina solem

Dant fruges manibus salsas, et tempora ferro Summa notant pecudum, paterisque altaria libant. 175 Tum pius Æneas stricto sic ense precatur:

Esto nunc Sol testis, et hæc mihi Terra vocanti, ' Quam propter tantos potui perferre labores,

158. Excute fadus] Cf. Il. d. 64. seqq. 161. Interea] In his fœderis solennibus omnia ex Homero adumbrata sunt: cf. Il. y. 245. seqq.

164. Solis avi] Dictum est propter Circen Solis filiam; ad quam Latini genus maternum pertinuisse videtur. Et celebre erat Circes caput radiatum.

175. Tum pius] II. y. 275. Tołowy d

'Ατρείδης μεγάλ' εὔχετο, χεῖρας ἀνασχών Ζεῦ πάτερ, Ἴδηθεν μεδέων, κύδιστε, μέγιστε Ηέλιός θ', ὃς πάντ' ἐφορᾶς, καὶ πάντ' ἐπαν κούεις· Καὶ ποταμοὶ, καὶ γαῖα καὶ οἱ ὑπέ νερθε καμόντας ̓Ανθρώπους τίννυσθον· ὅ, τις κ ̓ ἐπίορκον ομόσση, Ὑμεῖς μάρτυροί έστε, φυλάσσετε δ' ὅρκια πιστά. Εἰ μὲν κιν Μενέ

λαον κ. τ. λ.

Cf. II. 6'. 36. '. 258. Od. s'. 184.

Et Pater omnipotens, et tu Saturnia Juno,

'Jam melior, jam, diva, precor, tuque inclute Mavors, 180 Cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques; Fontesque, Fluviosque voco, quæque Etheris alti Religio, et quæ cæruleo sunt numina ponto: 'Cesserit Ausonio si fors victoria Turno;

• Convenit, Evandri victos discedere ad urbem ; 185 Cedet Iülus agris; nec post arma ulla rebelles Eneadæ referent, ferrove hæc regna lacessent.

'Sin nostrum annuerit nobis Victoria Martem

6

' (Ut potius reor, et potius Dî numine firment), 'Non ego nec Teucris Italos parere jubebo, 190 Nec mihi regna peto. Paribus se legibus ambæ 'Invictæ gentes æterna in fœdera mittant.

'Sacra deosque dabo: socer arma Latinus habeto; Imperium sollemne socer: mihi monia Teucri • Constituent, urbique dabit Lavinia nomen.' 195 Sic prior Æneas; sequitur sic deinde Latinus, Suspiciens cœlum, tenditque ad sidera dextram : Hæc eadem, Ænea, Terram, Mare, Sidera, juro, 'Latonæque genus duplex, Janumque bifrontem, 'Vimque deûm infernam et duri sacraria Ditis: 200 Audiat hæc Genitor, qui fœdera fulmine sancit; Tango aras; medios ignes et numina testor :

205

Nulla dies pacem hanc Italis, nec fœdera rumpet,
Quo res cumque cadent: nec me vis ulla volentem
Avertet; non, si tellurem effundat in undas,

'Diluvio miscens, cœlumque in Tartara solvat :

Ut sceptrum hoc,' (dextra sceptrum nam forte gerebat,) Numquam fronde levi fundet virgulta, neque umbras, 'Cum semel in silvis, imo de stirpe recisum,

'Matre caret, posuitque comas et brachia ferro;
210 'Olim arbos; nunc artificis manus ære decoro
'Inclusit, patribusque dedit gestare Latinis.'
Talibus inter se firmabant foedera dictis,

Conspectu in medio procerum. Tum rite sacratas
In flammam jugulant pecudes, et viscera vivis
215 Eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras.
At vero Rutulis impar ea pugna videri
Jamdudum, et vario misceri pectora motu;
Tum magis, ut propius cernunt, non viribus æquis.

179. Jam melior] Cf. Æn. iii. 437. seq.
190. Paribus] Cf. Æn. vii. 256.
192. Sacra deosque dabo] Cf. Æn. iii.
148-171. necnon Cl. Heynii Excurs.
ix. ad Æn. ii.

206. Ut sceptrum] Il. a'. 234. ubi Achilles; Ναὶ μὲ τόδε σκῆπτρον, τὸ μὲν οὔτ

ποτε φύλλα καὶ ἔζους Φύσει, ἐπειδὴ πρῶτα τομὴν ἐν ὄρεσσι λέλοιπεν, Οὐδ ̓ ἀναθηλήσει περὶ γὰρ ῥὰ ὁ χαλκὸς ἔλεψε Φύλλα τε καὶ φλοιόν· νῦν αὐτέ μιν υἷες ̓Αχαιῶν Ἐν παλάμης φορέουσι δικασπόλοι, οἵτε θέμιστας Πρὸς Διὸς εἰρύαται ὁ δέ τοι μέγας ἔσσεται ὅρκος· Η ποτ' Αχιλλήος ποθὴ ἕξεται υἷας Αχαιών.

Adjuvat, incessu tacito progressus, et aram
220 Suppliciter venerans demisso lumine, Turnus,
Tabentesque genæ, et juvenali in corpore pallor.
Quem simul ac Juturna soror crebrescere vidit
Sermonem, et volgi variare labantia corda:

In medias acies, formam adsimulata Camerti;
225 Cui genus a proavis ingens, clarumque paternæ
Nomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis;
In medias dat sese acies, haud nescia rerum,
Rumoresque serit varios, ac talia fatur:

'Non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unam 230 Objectare animam? numerone, an viribus æqui 'Non sumus? En, omnes et Troës, et Arcades hi sunt, [Fatalisque manus, infensa Etruria Turno.]

Vix hostem, alterni si congrediamur, habemus.

'Ille quidem ad Superos, quorum se devovet aris, 235 Succedet fama, vivusque per ora feretur: Nos, patria amissa, dominis parere superbis

Cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.'
Talibus incensa est juvenum sententia dictis,

Jam magis atque magis; serpitque per agmina murmur. 240 Ipsi Laurentes mutati, ipsique Latini.

Qui sibi jam requiem pugnæ rebusque salutem
Sperabant: nunc arma volunt, foedusque precantur
Infectum, et Turni sortem miserantur iniquam.
His aliud majus Juturna adjungit, et alto

245 Dat signum coelo; quo non præsentius ullum
Turbavit mentes Italas, monstroque fefellit.
Namque volans rubra fulvus Jovis ales in æthra
Littoreas agitabat aves, turbamque sonantem
Agminis aligeri; subito cum lapsus ad undas
250 Cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis.
Arrexere animos Itali, cunctæque volucres
Convertunt clamore fugam; miserabile visu;
Ætheraque obscurant pennis, hostemque per auras
Facta nube premunt: donec vi victus, et ipso
255 Pondere defecit, prædamque ex unguibus ales
Projecit fluvio, penitusque in nubila fugit.
Tum vero augurium Rutuli clamore salutant,
Expediuntque manus: primusque Tolumnius augur,
'Hoc erat, hoc votis, inquit, quod sæpe petivi;
260 Accipio; agnoscoque deos; me, me duce, ferrum
'Corripite, o miseri, quos improbus advena bello
Territat, invalidas ut aves, et littora vestra

232. Versum Cl. Heynius suspectum habet.

233. Vix hostem] Cf. II. 6'. 123-130.

247. Nam volans] Cf. Homeri locum ad xi. 751. cit. necnon Il. 6. 247. Od. é'. 160.

'Vi populat. Petet ille fugam, penitusque profundo
'Vela dabit. Vos unanimi densate catervas

،

265 Et regem vobis pugna defendite raptum.'

Dixit, et adversos telum contorsit in hostes

Procurrens: sonitum dat stridula cornus, et auras
Certa secat. Simul hoc, simul ingens clamor, et omnes
Turbati cunei, calefactaque corda tumultu.

270 Hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum
Corpora constiterant contra, quos fida creârat
Una tot Arcadio conjunx Tyrrhena Gylippo;
Horum unum, ad medium, teritur qua sutilis alvo
Balteus, et laterum juncturas fibula mordet,
275 Egregium forma juvenem, et fulgentibus armis,
Transadigit costas, fulvaque effundit arena.

At fratres, animosa phalanx, accensaque luctu,
Pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum
Corripiunt, cacique ruunt. Quos agmina contra
280 Procurrunt Laurentum; hinc densi rursus inundant
Troës Agyllinique et pictis Arcades armis.

Sic omnes amor unus habet decernere ferro.
Diripuere aras: it toto turbida cœlo

Tempestas telorum, ac ferreus ingruit imber;
285 Craterasque focosque ferunt. Fugit ipse Latinus
Pulsatos referens infecto fœdere divos.
Infrenant alii currus, aut corpora saltu

Subjiciunt in equos, et strictis ensibus adsunt.
Messapus regem, regisque insigne gerentem,
290 Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere fedus,
Adverso proterret equo: ruit ille recedens,
Et miser oppositis a tergo involvitur aris

In caput inque humeros. At fervidus advolat hasta
Messapus, teloque orantem multa trabali

295 Desuper altus equo graviter ferit, atque ita fatur:
'Hoc habet; hæc melior magnis data victima divis.'
Concurrunt Itali, spoliantque calentia membra.
Obvius ambustum torrem Corynæus ab ara
Corripit, et venienti Ebuso plagamque ferenti
300 Occupat os flammis. Olli ingens barba reluxit,
Nidoremque ambusta dedit. Super ipse secutus
Cæsariem læva turbati corripit hostis,

Impressoque genu nitens terræ applicat ipsum:
Sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum

273. Qua-fibula] II. d. 132.—"Of ζωστήρος όχλες Χρύσειοι σύνεχον, καὶ διπλόος

284. Ferreus-imber] Ennius: Hasati spargunt hastas: fit ferreus imber.

293. In caput] II. s'. 586. Kúpßaxos ἐν κονίησιν ἐπὶ βρεχμόν τε καὶ ὤμους. 294. Trabali] Ennius ap. Serv.teloque trabali.

305 Pastorem, primaque acie per tela ruentem,
Ense sequens nudo superimminet: ille securi
Adversi frontem mediam mentumque reducta
Disjicit, et sparso late rigat arma cruore.
Olli dura quies oculos et ferreus urguet
310 Somnus; in æternam clauduntur lumina noctem.
At pius Æneas dextram tendebat inermem
Nudato capite, atque suos clamore vocabat :

• Quo ruitis ? quæve ista repens discordia surgit ? 'O cohibete iras! ictum jam fœdus, et omnes 315 Compositæ leges; mihi jus concurrere soli ; 'Me sinite, atque auferte metus. Ego fœdera faxo • Firma manu: Turnum jam debent hæc mihi sacra. Has inter voces, media inter talia verba,

Ecce, viro stridens alis allapsa sagitta est,

320 Incertum, qua pulsa manu, quo turbine adacta;
Quis tantam Rutulis laudem, casusne, deusne,
Attulerit. Pressa est insignis gloria facti ;
Nec sese Æneæ jactavit volnere quisquam.
Turnus, ut Ænean cedentem ex agmine vidit,
325 Turbatosque duces, subita spe fervidus ardet :

Poscit equos, atque arma simul, saltuque superbus
Emicat in currum, et manibus molitur habenas.
Multa virum volitans dat fortia corpora leto:
Semineces volvit multos, aut agmina curru
330 Proterit, aut raptas fugientibus ingerit hastas.
Qualis apud gelidi cum flumina concitus Hebri
Sanguineus Mavors clipeo increpat, atque furentes
Bella movens immittit equos: illi æquore aperto
Ante Notos Zephyrumque volant. Demit ultima pulsu
335 Thraca pedum, circumque atræ Formidinis ora,
Iræque, Insidiæque, dei comitatus, aguntur.
Talis equos alacer media inter prælia Turnus

309. Olli dura] V. Æn. x. 745

326. Poscit equos] Il. λ'. 531. ubi Cebriones "Ως ἄρα φωνήσας, ἵμασεν καλλί. τρίχας ἵππους Μάστιγι λιγυρῇ· τοὶ δὲ, πλη γῆς ἀἴοντες, Ρίμφ ̓ ἔφερον θεὸν ἅρμα μετὰ Τρώας καὶ ̓Αχαιούς, Στείβοντες νίκυάς το καὶ ἀσπίδας· αἵματι δ ̓ ἄξων Νέρθεν ἅπας πεπάλακτο, καὶ ἄντυγες αἱ περὶ δίφρον, Ας ἄρ ̓ ἀφ ̓ ἱππείων ὁπλέων ῥαθάμιγγες ἔβαλλον, Αἵ τ ̓ ἀπ' ἐπισσώτρων· ὁ δὲ ἵστο δῦναι ὅμιλον ̓Ανδρόμεον, ῥῆξαί τε, μετάλμενος· ἐν δὲ δοιμὸν Ηκε κακὸν Δαναοῖσι· μίνυνθα δὲ χά ζετο δουρός.

331. Qualis] Il. n. 207. de Ajace; Αὐτὰρ ἐπειδὴ πάντα περὶ χροὶ ἔσσατο τεύχη, Σεύατ' ἔπειθ', οἷός τε πελώριος ἔρχεται "Αρης, Ὃς τ' εἶσιν πόλεμόνδε μετ' ἀνέρας, οὓς

τε Κρονίων Θυμοβόρου ἔριδος μένει ξυνέηκε μάχεσθαι. Τοῖος ἄρ ̓ Αἴας ὥρτο πελώριος, ἵρε κος ̓Αχαιών, Μειδιόων βλοσυροίσι προσώπασε νέρθε δὲ ποσσὶν με μακρὰ βιβὰς, πραδάων δολιχόσκιον ἔγχος.

Et Il. v. 298. de Merione et Idome neo, Οἷος δὲ βροτολοιγός Αρης πόλεμένδι μέτεισι, Τῷ δὲ φόβος φίλος υἱὸς, ἅμα κρατε ρὸς καὶ ἀταρβής, Εσπετο, ὅς τ' ἐφόβησε τα λάφρονά περ πολεμιστήν. Τὼ μὲν ἄρ ̓ ἐκ Θρή της Εφύρους μέτα θωρήσσεσθον, Ηὲ μετὰ Φλίγιας μεγαλήτορας

335. Circumque] Cf. Il. δ. 440. ubi Martis comites sunt, Δεῖμος τ', ἠδὲ φόβος, καὶ Ἔρις ἄμοτον μεμαυία, "Αρεος άνδροφόνοιο κασιγνήτη, ἑτάρη τε.