525 Quisque suum populatus iter: non segnius ambo
Eneas Turnusque ruunt per prælia; nunc, nunc
Fluctuat ira intus; rumpuntur nescia vinci
Pectora; nunc totis in volnera viribus itur.
Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem
530 Nomina, per regesque actum genus omne Latinos,
Præcipitem scopulo atque ingentis turbine saxi
Excutit, effunditque solo; hunc losa et juga subter
Provolvere rotæ : crebro super ungula pulsu
Incita nec domini memorum proculcat equorum;
535 Ille ruenti Hyllo, animisque immane frementi,
Occurrit, telumque aurata ad tempora torquet :
Olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.
Dextera nec tua te, Graiûm fortissime, Creteu,
Eripuit Turno; nec dî texere Cupencum,
540 Enea veniente, sui; dedit obvia ferro

Pectora: nec misero clipei mora profuit ærei.
Te quoque Laurentes viderunt, Æole, campi
Oppetere, et late terram consternere tergo;
Occidis, Argivæ quem non potuere phalanges
545 Sternere, nec Priami regnorum eversor Achilles;
Hic tibi mortis erant metæ; domus alta sub Ida;
Lyrnessi domus alta, solo Laurente sepulcrum.
Totæ adeo conversæ acies, omnesque Latini,
Omnes Dardanidæ : Mnestheus, acerque Serestus,
550 Et Messapus equûm domitor, et fortis Asylas,
Tuscorumque phalanx, Evandrique Arcades alæ.
Pro se quisque, viri summa nituntur opum vi.
Nec mora, nec requies; vasto certamine tendunt.
Hic mentem Æneæ Genetrix pulcherrima misit,
555 Iret ut ad muros, urbique adverteret agmen
Ocius, et subita turbaret clade Latinos.

Ille, ut vestigans diversa per agmina Turnum,
Huc atque huc acies circumtulit: adspicit urbem
Immunem tanti belli, atque impune quietam.
560 Continuo pugnæ accendit majoris imago;
Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum,
Ductores, tumulumque capit; quo cetera Teucrûm
Concurrit legio; nec scuta aut spicula densi
Deponunt. Celso medius stans aggere fatur:
565 Ne qua meis esto dictis mora. Jupiter hac stat.

538. Graium] h. e. Arcadum.

546. Hic tibi] Δραματικωτερον est illud Homeri, Il. ν'. 388. Δούπησεν δὲ πεσών· ὁ δ' ἐπεύξατο διος ̓Αχιλλεύς· Κεῖσαι, Οτρυν τείδη, πάντων ἐκπαγλότατ ̓ ἀνδρῶν· Ενθαδέ τοι θάνατος γενεὴ δέ τοι ἔστ' ἐπὶ λίμνη Γυγαίῃ, ὅθι τοι τέμενος πατρώϊον ἐστιν, Ὕλλῳ

ἐπ' ἰχθυόεντι, καὶ Ερμῳ δινήεντι.

Cf. Il. 7. 787. Ενθ ̓ ἄρα τοι, Πάτροκλε, φάνη βιότοιο τελευτή.

552. Opum vi] V. ix. 532.

565. Hac stat] Ennius: Non semper vostra evortit: nunc Jupiter hac stat.

'Neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.
Urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini,
Ni frenum accipere et victi parere fatentur,
Eruam, et æqua solo fumantia culmina ponam.
570 Scilicet exspectem, libeat dum prælia Turno
'Nostra pati; rursusque velit concurrere victus?
Hoc caput, o cives, hæc belli summa nefandi.
Ferte faces propere, fœdusque reposcite flammis.'
Dixerat, atque animis pariter certantibus omnes
575 Dant cuneum; densaque ad muros mole feruntur.
Scalæ improviso, subitusque apparuit ignis.
Discurrunt alii ad portas, primosque trucidant;
Ferrum alii torquent, et obumbrant æthera telis.
Ipse inter primos dextram sub monia tendit
580 Æneas, magnaque incusat voce Latinum ;
Testaturque deos, iterum se ad prælia cogi;
Bis jam Italos hostes; hæc altera fœdera rumpi.
Exoritur trepidos inter discordia cives :

Urbem alii reserare jubent, et pandere portas
585 Dardanidis, ipsumque trahunt in moenia regem;
Arma ferunt alii, et pergunt defendere muros :
Inclusas ut cum latebroso in pumice pastor
Vestigavit apes, fumoque implevit amaro;
Illæ intus trepidæ rerum per cerea castra

590 Discurrunt, magnisque acuunt stridoribus iras;
Volvitur ater odor tectis; tum murmure cæco
Intus saxa sonant; vacuas it fumus ad auras.
Accidit hæc fessis etiam fortuna Latinis,
Quæ totam luctu concussit funditus urbem.
595 Regina ut tectis venientem prospicit hostem,
Incessi muros, ignes ad tecta volare;

Nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni:
Infelix pugnæ juvenem in certamine credit

Exstinctum; et, subito mentem turbata dolore,
600 Se causam clamat, crimenque, caputque malorum;
Multaque per mæstum demens effata furorem,
Purpureos moritura manu discindit amictus,

Et nodum informis leti trabe nectit ab alta. Quam cladem miseræ postquam accepere Latinæ ; 605 Filia prima manu flavos Lavinia crines

Et roseas laniata genas, tum cætera circum

587. Inclusas ut] Apollonius, Bebrycum fugam describens, ii. 130. ', di μελισσάων σμήνος μέγα μηλοβοτῆρες, με με λισσοκόμοι, πέτρῃ ἐνὶ καπνιόωσιν, Αἱ δ' ἤτοι τείως μὲν ἀολλέες ᾧ ἐνὶ σίμβλῳ Βομβηδὸν κλονέονται, ἐπιπρὸ δὲ λιγνύοντι Καπνῷ τυ φόμεναι πέτρης ἱκὰς ἀΐσσουσιν· Ως οἶγ ̓ οὐ

μένον ἔμπεδον— κ. τ. λ.

603. Et nodum] Od. 2'. 276. ubi de Jocasta :-Καλὴν Ἐπικάστην—Ἡ δ ̓ ἔβη εἰς ̓Αΐδας πυλάρτας κρατεροῖο, Αψαμένη βρόχον αἰπὸν ἀφ ̓ ὑψηλοῖο μελάθρου, Ως ἄχει σχομένη

Turba, furit: resonant late plangoribus ædes. Hinc totam infelix volgatur fama per urbem. Demittunt mentes; it scissa veste Latinus, 610 Conjugis attonitus fatis, urbisque ruina, Canitiem immundo perfusam pulvere turpans: [Multaque se incusat, qui non acceperit ante] [Dardanium Ænean, generumque adsciverit ultro.] Interea extremo bellator in æquore Turnus 615 Palantes sequitur paucos, jam segnior, atque Jam minus atque minus successu lætus equorum. Attulit hunc illi cæcis terroribus aura

Commixtum clamorem, arrectasque impulit aures Confusæ sonus urbis et illætabile murmur. 620 Hei mihi! quid tanto turbantur mœnia luctu? 'Quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe?' Sic ait, adductisque amens subsistit habenis. Atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci Auriga, currumque et equos et lora regebat, 625 Talibus occurrit dictis: Hac, Turne, sequamur Trojugenas, qua prima viam victoria pandit;

Sunt alii, qui tecta manu defendere possint. 'Ingruit Æneas Italis, et prælia miscet:

'Et nos sæva manu mittamus funera Teucris. 630 Nec numero inferior, pugnæ nec honore recedes.' Turnus ad hæc:

"O soror, et dudum agnovi, cum prima per artem 'Foedera turbâsti, teque hæc in bella dedisti; 'Et nunc nequidquam fallis dea: sed quis Olympo 635 Demissam tantos voluit te ferre labores?

'An fratris miseri letum ut crudele videres?

"Nam quid ago? aut quæ jam spondet Fortuna salutem? Vidi oculos ante ipse meos, me voce vocantem,

'Murranum, quo non superat mihi carior alter,

640 Oppetere ingentem, atque ingenti volnere victum.
'Occidit infelix, ne nostrum dedecus Ufens

Adspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis.
Exscindine domos, id rebus defuit unum,
Perpetiar? dextra nec Drancis dicta refellam?

645 Terga dabo? et Turnum fugientem hæc terra videbit?
Usque adeone mori miserum est? Vos o mihi Manes
"Este boni: quoniam Superis aversa voluntas.
'Sancta ad vos anima, atque istius inscia culpæ
Descendam, magnorum haud umquam indignus avorum.'
Vix ea fatus erat; medios volat, ecce, per hostes
Vectus equo spumante Saces, adversa sagitta

650

611. Canitiem] Cf. x. 844.

612, 613.] Vss. hi in Editt. vetustiori

bus desiderantur. Vid. Æn. xi. 471. 2.

Saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum : "Turne, in te suprema salus; miserere tuorum. • Fulminat Æneas armis, summasque minatur 655 Dejecturum arces Italûm, excidioque daturum ; 'Jamque faces ad tecta volant. In te ora Latini,

6

In te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus,
'Quos generos vocet, aut quæ sese ad fœdera flectat.
'Præterea regina, tui fidissima, dextra

660 Occidit ipsa sua, lucemque exterrita fugit.
'Soli pro portis Messapus et acer Atinas

'Sustentant aciem. Circum hos utrimque phalanges
'Stant densæ, strictisque seges mucronibus horret
Ferrea: tu currum deserto in gramine versas.'

665 Obstupuit varia confusus imagine rerum
Turnus, et obtutu tacito stetit. Estuat ingens
Uno in corde pudor, mixtoque insania luctu,
Et Furiis agitatus amor, et conscia virtus.
Ut primum discussæ umbræ, et lux reddita menti:
670 Ardentes oculorum orbes ad monia torsit

Turbidus, eque rotis magnam respexit ad urbem. Ecce autem, flammis inter tabulata volutus Ad cœlum undabat vortex, turrimque tenebat: Turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse, 675 Subdideratque rotas, pontesque instraverat altos. 'Jam jam fata, soror, superant; absiste morari; "Quo deus, et quo dura vocat Fortuna, sequamur. Stat conferre manum Æneæ; stat, quidquid acerbi est, 'Morte pati: nec me indecorem, germana, videbis 680 Amplius. Hunc, oro, sine me furere ante furorem.' Dixit, et e curru saltum dedit ocius arvis;

Perque hostes, per tela ruit; mæstamque sororem
Deserit, ac rapido cursu media agmina rumpit.
Ac veluti, montis saxum de vertice præceps
685 Cum ruit, (avolsum vento, seu turbidus imber
Proluit, aut annis solvit sublapsa vetustas,)
Fertur in abruptum magno mons improbus actu,
Exsultatque solo; silvas, armenta, virosque
Involvens secum. Disjecta per agmina Turnus
690 Sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso
Sanguine terra madet, striduntque hastilibus auræ ;
Significatque manu, et magno simul incipit ore:

672. Tabulata] Hoc est, turris contignationes. Cf. Æn. ii. 464.-Pontes, cf. ix. 170, 530.

684. Ac veluti] Il. v. 136.—"Hex• d ἄς' Εκτωρ ̓Αντικρὺ μεμαώς· ὁλοοίτροχος ὡς ἀπὸ πέτρης, Οντε κατὰ στεφάνης ποταμὸς

χειμάρρους ὤση, Ρήξας ἀσπέτῳ ὄμβρῳ ἀναι δέος ἔχματα πέτρης, "ψε τ' αναθρώσκων πέτεται, κτυπίει δέ θ ̓ ὑπ' αὐτοῦ Ὕλη· ὁ δ ̓ ἀσφαλίως θέει ἔμπεδον, ὄφρ ̓ ἂν ἵκηται Ισόπεδον, τότε δ ̓ οὔτι κυλίνδεται, ισσύμενός περ

6

Parcite jam, Rutuli; et vos tela inhibete, Latini;
Quæcumque est Fortuna, mea est; me verius unum
695 Pro vobis fœdus luere, et decernere ferro.'
Discessere omnes medii, spatiumque dedere.
At pater Æneas, audito nomine Turni,
Deserit et muros, et summas deserit arces;
Præcipitatque moras omnes; opera omnia rumpit;
700 Lætitia exsultans, horrendumque intonat armis :
Quantus Athos, aut quantus Eryx, aut ipse, coruscis
Quum fremit ilicibus, quantus, gaudetque nivali
Vertice se attollens pater Apenninus ad auras.
Jam vero et Rutuli certatim, et Troës, et omnes
705 Convertere oculos Itali, quique alta tenebant
Moenia, quique imos pulsabant ariete muros;
Armaque deposuere humeris. Stupet ipse Latinus,
Ingentes, genitos diversis partibus orbis,
Inter se coiisse viros, et cernere ferro.
710 Atque illi, ut vacuo patuerunt æquore campi,
Procursu rapido, conjectis eminus hastis,
Invadunt Martem clipeis atque ære sonoro.
Dat gemitum tellus: tum crebros ensibus ictus.
Congeminant. Fors et virtus miscentur in unum.
715 Ac velut, ingenti Sila, summove Taburno,
Cum duo conversis inimica in prælia tauri
Frontibus incurrunt, pavidi cessere magistri;
Stat pecus omne metu mutum, mussantque juvencæ,
Quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur;
720 Illi inter sese multa vi volnera miscent,

Cornuaque obnixi infigunt, et sanguine largo

Colla armosque lavant; gemitu nemus omne remugit:
Haud aliter Tros Æneas et Daunius heros

Concurrunt clipeis. Ingens fragor æthera complet. 725 Jupiter ipse duas æquato examine lances

Sustinet, et fata imponit diversa duorum ;
Quem damnet labor, et quo vergat pondere letum.
Emicat hîc, impune putans, et corpore toto
Alte sublatum consurgit Turnus in ensem,
730 Et ferit. Exclamant Troës trepidique Latini,

701. Quantus Athos] Cf. II. v. 754ubi Hector, "Η ρα, καὶ ὡρμήθη, ὄρει νιφόεντι ἐοικώς, Κεκληγώς, διὰ δὲ Τρώων πίτετ' ἠδ ̓ ἐπικούρων.

715. Ac velut] Cf. Geo. iii. 217. seqq. -Sila, mons silvæ Lucaniæ. Taburnus, m. Campaniæ, v. Geo. ii. 38.

725. Jupiter] II. '. 209. Ki Tô ơn χρύσεια Πατὴρ ἐτίταινε τάλαντα· Εν δ' ἐτίθει δύο κῆρε τανηλεγέος θανάτοιο, Τὴν μὲν, ̓Αχιλλῆος, τὴν δ ̓, Εκτορος ἱπποδάμοιο· "Ελ

κι δὲ μέσσα λαβών· ῥέπε δ' Εκτορος αἴσιμον ἦμαρ' Ωιχετο δ' εἰς Αἴδας· λίπεν δέ ὁ Φοῖ βος Απόλλων. Cf. Il. 6. 69. seqq.

Macrob. 5. 13. Similis importunitas est in Jovis lance, quam Virgilius ex Homero sumsit. Nam cum jam manifestum esset (v. 149. supra) Turnum utique periturum, sero tamen Jupiter ipse, etc. Sed hæc et alia ignoscenda Virgilio, qui studii circa Homerum nimietate excedit modum.