Prima petit, non illa virum, non illa pericli

480 Telorumque memor; caelum dehinc questibus implet: "Hunc ego te, Euryale, aspicio? tune ille senectae

Sera meae requies, potuisti linquere solam,
Crudelis? nec te, sub tanta pericula missum,
Adfari extremum miserae data copia matri?
485 Heu, terra ignota canibus data praeda Latinis
Alitibusque iaces! nec te, tua funera mater
Produxi, pressive oculos, aut vulnera lavi,
Veste tegens, tibi quam noctes festina diesque
Urgebam et tela curas solabar aniles.

490 Quo sequar? aut quae nunc artus avulsaque membra
Et funus lacerum tellus habet? Hoc mihi de te,
Nate, refers? hoc sum terraque marique secuta ?
Figite me, si qua est pietas, in me omnia tela
Conicite, o Rutuli, me primam absumite ferro;
495 Aut tu, magne pater divum, miserere, tuoque
Invisum hoc detrude caput sub Tartara telo,
Quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam."
Hoc fletu concussi animi, maestusque per omnes
It gemitus; torpent infractae ad proelia vires.
500 Illam incendentem luctus Idaeus et Actor
Ilionei monitu et multum lacrimantis Iuli
Corripiunt, interque manus sub tecta reponunt.

At tuba terribilem sonitum procul aere canoro
Increpuit; sequitur clamor, caelumque remugit.
505 Accelerant acta pariter testudine Volsci,
Et fossas implere parant ac vellere vallum.
Quaerunt pars aditum, et scalis ascendere muros,
Qua rara est acies interlucetque corona

Non tam spissa viris. Telorum effundere contra 510 Omne genus Teucri ac duris detrudere contis, Adsueti longo muros defendere bello.

Saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua

Possent tectam aciem perrumpere; cum tamen omnes
Ferre iuvat subter densa testudine casus.

515 Nec iam sufficiunt. Nam qua globus imminet ingens, Immanem Teucri molem volvuntque ruuntque,

Quae stravit Rutulos late, armorumque resolvit
Tegmina. Nec curant caeco contendere Marte
Amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo
520 Missilibus certant.

525

Parte alia horrendus visu quassabat Etruscam
Pinum et fumiferos infert Mezentius ignes ;
At Messapus equum domitor, Neptunia proles,
Rescindit vallum et scalas in moenia poscit.

Vos, o Calliope, precor, adspirate canenti,
Quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus
Ediderit, quem quisque virum demiserit Orco;
Et mecum ingentes oras evolvite belli.

[Et meministis enim, divae, et memorare potestis.]

530 Turris erat vasto suspectu et pontibus altis,

Opportuna loco, summis quam viribus omnes Expugnare Itali summaque evertere opum vi Certabant; Troes contra defendere saxis Perque cavas densi tela intorquere fenestras. 535 Princeps ardentem coniecit lampada Turnus, Et flammam adfixit lateri; quae plurima vento Corripuit tabulas et postibus haesit adesis. Turbati trepidare intus, frustraque malorum

Velle fugam. Dum se glomerant, retroque residunt 540 In partem, quae peste caret, tum pondere turris Procubuit subito, et caelum tonat omne fragore. Semineces ad terram, immani mole secuta,

545

Confixique suis telis et pectora duro
Transfossi ligno veniunt. Vix unus Helenor
Et Lycus elapsi; quorum primaevus Helenor,
Maeonio regi quem serva Licymnia furtim
Sustulerat vetitisque ad Troiam miserat armis,
Ense levis nudo parmaque inglorius alba.
Isque ubi se Turni media inter milia vidit,
550 Hinc acies atque hinc acies astare Latinas:
Ut fera, quae, densa venantum saepta corona,
Contra tela furit, seseque haud nescia morti
Inicit et saltu supra venabula fertur ;

Haud aliter iuvenis medios moriturus in hostes 555 Inruit, et, qua tela videt densissima, tendit.

At pedibus longe melior Lycus inter et hostes Inter et arma fuga muros tenet, altaque certat Prendere tecta manu sociumque attingere dextras. Quem Turnus, pariter cursu teloque secutus, 560 Increpat his victor: "Nostrasne evadere, demens, Sperasti te posse manus?" simul arripit ipsum Pendentem, et magna muri cum parte revellit: Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum Sustulit alta petens pedibus Iovis armiger uncis, 565 Quaesitum aut matri multis balatibus agnum Martius a stabulis rapuit lupus. Undique clamor Tollitur; invadunt et fossas aggere complent; Ardentes taedas alii ad fastigia iactant.

Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis 570 Lucetium, portae subeuntem ignesque ferentem, Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas, Hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta; Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus, Turnus Itym Cloniumque, Dioxippum Promolumque, 575 Et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan;

Privernum Capys. Hunc primo levis hasta Themillae
Strinxerat; ille manum proiecto tegmine demens

Ad vulnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta
Et laevo adfixa est lateri manus, abditaque intus
580 Spiramenta animae letali vulnere rupit.
Stabat in egregiis Arcentis filius armis,

Pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera,
Insignis facie, genitor quem miserat Arcens,
Eductum matris luco Symaethia circum

585 Flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici:
Stridentem fundam positis Mezentius hastis
Ipse ter adducta circum caput egit habena,
Et media adversi liquefacto tempora plumbo
Diffidit, ac multa porrectum extendit harena.
Tum primum bello celerem intendisse sagittam
Dicitur, ante feras solitus terrere fugaces,

590

Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum,
Cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem
Germanam nuper thalamo sociatus habebat.
595 Is primam ante aciem digna atque indigna relatu
Vociferans tumidusque novo praecordia regno
Ibat et ingentem sese clamore ferebat:

"Non pudet obsidione iterum valloque teneri,
Bis capti Phryges, et morti praetendere muros?
600 En, qui nostra sibi bello conubia poscunt!
Quis deus Italiam, quae vos dementia adegit?
Non hic Atridae, nec fandi fictor Ulixes.
Durum ab stirpe genus, natos ad flumina primum
Deferimus saevoque gelu duramus et undis;
Venatu invigilant pueri, silvasque fatigant;
Flectere ludus equos et spicula tendere cornu.
At patiens operum parvoque adsueta iuventus
Aut rastris terram domat, aut quatit oppida bello.

605

Omne aevum ferro teritur, versaque iuvencum 610 Terga fatigamus hasta, nec tarda senectus Debilitat vires animi mutatque vigorem; Canitiem galea premimus, semperque recentes Comportare iuvat praedas et vivere rapto. Vobis picta croco et fulgenti murice vestis; 615 Desidiae cordi; iuvat indulgere choreis;

Et tunicae manicas, et habent redimicula mitrae. O vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta Dindyma, ubi adsuetis biforem dat tibia cantum. Tympana vos buxusque vocat Berecyntia Matris 620 Idaeae; sinite arma viris, et cedite ferro." Talia iactantem dictis ac dira canentem Non tulit Ascanius; nervoque obversus equino Contendit telum, diversaque bracchia ducens Constitit, ante Iovem supplex per vota precatus: "Iuppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis. Ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona, Et statuam ante aras aurata fronte iuvencum, Candentem, pariterque caput cum matre ferentem, Iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam." Audiit et caeli Genitor de parte serena

630

Intonuit laevum; sonat una fatifer arcus.

Effugit horrendum stridens adducta sagitta,
Perque caput Remuli venit et cava tempora ferro
Traicit. "I, verbis virtutem inlude superbis!

635 Bis capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt.'
Hoc tantum Ascanius; Teucri clamore sequuntur
Laetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt.
Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo
Desuper Ausonias acies urbemque videbat,

640 Nube sedens, atque his victorem adfatur Iulum: Macte nova virtute, puer; sic itur ad astra,

66