710 Talis in Euboico Baiarum litore quondam saxea pila cadit; magnis quam molibus ante constructam ponto iaciunt; sic illa ruinam prona trahit, penitusque vadis illisa recumbit; miscent se maria, et nigrae attoiluntur arenae: 715 tum sonitu Prochyta alta tremit, durumque cubile Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.

Hic Mars armipotens animum viresque Latinis addidit, et stimulos acres sub pectore vertit; immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem. 720 Undique conveniunt, quoniam data copia pugnae, bellatorque animo deus incidit.

Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit, et quo sit fortuna loco, qui casus agat res: portam vi multa converso cardine torquet, 725 obnixus latis humeris, multosque suorum moenibus exclusos duro in certamine linquit; ast alios secum includit recipitque ruentes, demens, qui Rutulûm in medio non agmine regem viderit irrumpentem, ultroque incluserit urbi: 730 immanem veluti pecora inter inertia tigrim. Continuo nova lux oculis effulsit, et arma horrendum sonuere; tremunt in vertice cristae sanguineae, clipeusque micantia fulmina mittit. Agnoscunt faciem invisam atque immania membra 735 turbati subito Aeneadae. Tum Pandarus ingens emicat, et mortis fraternae fervidus ira effatur: Non haec dotalis regia Amatae;

nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum. Castra inimica vides: nulla hinc exire potestas. 740 Olli subridens sedato pectore Turnus:

Incipe, si qua animo virtus, et consere dextram, hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.

745

Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudo
intorquet summis adnixus viribus hastam.
Excepere aurae vulnus; Saturnia Iuno
detorsit veniens; portaeque infigitur hasta.
At non hoc telum, mea quod vi dextera versat,
effugies: neque enim is teli nec vulneris auctor.
Sic ait, et sublatum alte consurgit in ensem,
et mediam ferro gemina inter tempora frontem
dividit, impubesque immani vulnere malas.
Fit sonus; ingenti concussa est pondere tellus.
Collapsos artus atque arma cruenta cerebro
sternit humi moriens; atque illi partibus aequis
huc caput atque illuc humero ex utroque pependit. 755
Diffugiunt versi trepida formidine Troes.

Et, si continuo victorem ea cura subisset,
rumpere claustra manu sociosque immittere portis :
ultimus ille dies bello gentique fuisset.
Sed furor ardentem caedisque insana cupido
egit in adversos.

Principio Phalerim et, succiso poplite, Gygen
excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas
in tergum: Iuno vires animumque ministrat.
Addit Halym comitem, et confixa Phegea parma;
ignaros deinde in muris Martemque cientes,
Alcandrumque Haliumque Noëmonaque Prytanim-

que;

Lyncea tendentem contra, sociosque vocantem, vibranti gladio connixus ab aggere dexter occupat; huic uno deiectum comminus ictu cum galea longe iacuit caput. Inde ferarum vastatorem Amycum, quo non felicior alter ungere tela manu, ferrumque armare veneno; et Clytium Aeoliden, et amicum Crethea Musis.

750

760

765

770

775 Crethea Musarum comitem, cui carmina semper et citharae cordi, numerosque intendere nervis ; semper equos, atque arma virûm, pugnasque canebat.

Tandem ductores, audita caede suorum, conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus ; 780 palantesque vident socios, hostemque receptum. Et Mnestheus: Quo deinde fugam? quo tenditis? inquit.

Quos alios muros, quae iam ultra moenia habetis? Unus homo, et vestris, o cives, undique saeptus aggeribus, tantas strages impune per urbem 785 ediderit? iuvenum primos tot miserit Orco? Non infelicis patriae, veterumque deorum, et magni Aeneae segnes miseretque pudetque? Talibus accensi firmantur, et agmine denso consistunt. Turnus paullatim excedere pugna, 790 et fluvium petere, ac partem, quae cingitur amni. Acrius hoc Teucri clamore incumbere magno, et glomerare manum. Ceu saevum turba leonem quum telis premit infensis; at territus ille, asper, acerba tuens, retro redit; et neque terga 795 ira dare aut virtus patitur, nec tendere contra, ille quidem hoc cupiens, potis est per tela virosque : haud aliter retro dubius vestigia Turnus improperata refert, et mens exaestuat ira. Quin etiam bis tum medios invaserat hostes; 800 bis confusa fuga per muros agmina vertit. Sed manus e castris propere coit omnis in unum. Nec contra vires audet Saturnia Iuno

sufficere; aëriam coelo nam Iupiter Irim demisit, germanae haud mollia iussa ferentem, 805 ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis.

Ergo nec clipeo iuvenis subsistere tantum,
nec dextra valet: iniectis sic undique telis
obruitur. Strepit assiduo cava tempora circum
tinnitu galea, et saxis solida aera fatiscunt,
discussaeque iubae capiti; nec sufficit umbo
ictibus; ingeminant hastis et Troes et ipse
fulmineus Mnestheus. Tum toto corpore sudor
liquitur, et piceum (nec respirare potestas)
flumen agit; fessos quatit aeger anhelitus artus.
Tum demum praeceps saltu sese omnibus armis
in fluvium dedit. Ille suo cum gurgite flavo
accepit venientem, ac mollibus extulit undis,
et laetum sociis abluta caede remisit.

810

815

LIBER DECIMUS.

Panditur interea domus omnipotentis Olympi, conciliumque vocat divûm pater atque hominum rex sideream in sedem: terras unde arduus omnes, castraque Dardanidùm adspectat, populosque Latinos Considunt tectis bipatentibus. Incipit ipse: Coelicolae magni, quianam sententia vobis versa retro, tantumque animis certatis iniquis? Abnueram bello Italiam concurrere Teucris. Quae contra vetitum discordia? quis metus aut hos aut hos arma sequi, ferrumque lacessere suasit? Adveniet iustum pugnae, ne arcessite, tempus, quum fera Carthago Romanis arcibus olim exitium magnum atque Alpes immittet apertas: tum certare odiis, tum res rapuisse licebit. VIRGIL.

X

10

15 Nunc sinite; et placidum laeti componite foedus. Iupiter haec paucis; at non Venus aurea contra pauca refert:

O pater, o hominum divûmque aeterna potestas ! (namque aliud quid sit, quod iam implorare queamus?) 20 cernis ut insultent Rutuli, Turnusque feratur per medios insignis equis, tumidusque secundo Marte ruat? Non clausa tegunt iam moenia Teucros. Quin intra portas atque ipsis proelia miscent aggeribus moerorum; et inundant sanguine fossae. 25 Aeneas ignarus abest. Nunquamne levari obsidione sines? Muris iterum imminet hostis nascentis Troiae; nec non exercitus alter, atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab Arpis Tydides. Equidem, credo, mea vulnera restant; 30 et tua progenies mortalia demoror arma! Si sine pace tua, atque invito numine, Troes Italiam petiere: luant peccata; neque illos iuveris auxilio. Sin tot responsa secuti,

quae Superi Manesque dabant: cur nunc tua quis

quam 35 vertere iussa potest, aut cur nova condere fata? Quid repetam exustas Erycino in litore classes? quid tempestatum regem, ventosque furentes Aeolia excitos? aut actam nubibus Irim? Nunc etiam Manes (haec intentata manebat 40 sors rerum) movet: et superis immissa repente Allecto, medias Italûm bacchata per urbes. Nil super imperio moveor: speravimus ista, dum fortuna fuit: vincant, quos vincere mavis. Si nulla est regio, Teucris quam det tua coniunx 45 dura: per eversae, genitor, fumantia Troiae